Een Italiaanse reis – in de voetsporen van Goethe aan het Gardameer

In september 1786 begon de toen zevenendertigjarige Duitse dichter en schrijver Johann Wolfgang Goethe aan zijn Grand Tour door Italië.

Zo’n reis was van de achttiende tot begin twintigste eeuw heel gebruikelijk onder jonge mannen van goede komaf. Een Grand Tour langs de kunstschatten van Europa – en met name van Italië – was een belangrijk onderdeel van hun culturele vorming.

De Italiaanse reis van Goethe

Goethe was vanaf zijn eerste bestemming gefascineerd door de Italiaanse kunst en cultuur. Van zijn vertrek in september 1786 tot zijn terugkeer bijna twee jaar later, in mei 1788, tekende hij al zijn reiservaringen in Italië op.

Later werden deze ervaringen gebundeld tot het boek Italienische Reise (in het Nederlands vertaald als Italiaanse reis), een must read in de geschiedenis van de Italiaanse reisliteratuur.

Vanaf München naar Verona, Venetië en Rome

In het eerste deel van dit boek beschrijft Goethe zijn reis vanaf München via de Brennerpas naar onder andere Verona, Vicenza, Padova, Venetië en Rome.

Het tweede deel beschrijft Goethes reis van Rome via Napels naar Sicilië en van daaruit weer terug naar Rome, waar hij de laatste tien maanden van zijn reis verblijft.

De Grand Tour van Goethe was meer dan geslaagd. Zo schrijft hij aan het einde van zijn tweede verblijf in Rome: ‘In Rome heb ik mezelf voor het eerst gevonden, ik ben hier voor het eerst in harmonie met mezelf gelukkig en verstandig geworden.’

standbeeld van Goethe | Villa Borghese, Rome

Onbegrensde liefde voor Italië

Goethe had zijn voorliefde voor Italië niet van een vreemde. Zijn vader, Johan Caspar Goethe, was na zijn studie rechten in 1740 naar Italië gereisd. Hij maakte een uitgebreid reisverslag en vertelde Goethe als klein kind keer op keer in geuren en kleuren over zijn Italiaanse avonturen, waardoor Goethe al vroeg met het Italië-virus besmet raakte. Een reis naar Italië om al zijn vaders verhalen met eigen ogen te zien, was dan ook een van Goethes grootste dromen .

Om goed voorbereid op reis te gaan, kocht Goethe de in zijn tijd populaire reisgids Historisch-kritische Nachrichten von Italien van Johann Jacob Volkmann.

‘Ein Reisender, der feine Empfindung genug hat, um durch die Schönheiten, woran die Natur in Italien so reich ist und welche die Kunst weit übertreffen, gerührt zu werden, der trifft in diesem Lande eine Menge von Szenen an, welche ihm die größte Abwechslung darbieten.’

Met Volkmanns woorden in zijn achterhoofd vertrok Goethe vol verwachting richting Italië. Hij had zó veel over Italië gehoord, nu wilde hij steden als Rome en Venetië wel eens in levende lijve zien.

Het aanzien van een avontuur

Goethe wist vooraf natuurlijk niet wat hem allemaal te wachten stond in Italië, maar hij besloot het grote avontuur onbevangen aan te gaan en zich te laten verrassen door de mensen en dingen die op zijn pad zouden komen tijdens zijn reis. Hij dompelde zich niet alleen onder in het culturele erfgoed van Italië, maar bezocht ook vele voorstellingen en festiviteiten, die hij uitgebreid recenseerde – positief of negatief.

De komende dagen duiken we in Goethes avonturen in Italië en nemen je mee op een tour langs een aantal plekken die Goethe heeft bezocht. Want zoals Goethe zelf schreef: ‘Het prettige van reizen is dat ook het gewone, doordat het nieuw is en ons verrast, het aanzien van een avontuur krijgt.’ 

Goethes bezoek aan het Gardameer

Het eerste Italiaanse dorpje waar Goethe neerstrijkt, is Torbole, aan het Gardameer. Het blijkt een goed startpunt van zijn avontuur, want Goethe vindt het Gardameer, waarover hij in de reisgids Volkmann al had gelezen, schitterend: ‘Vanavond had ik in Verona kunnen zijn, maar terzijde lag nog een prachtige natuurimpressie, een kostelijk schouwspel, het Gardameer, dat ik niet wilde missen, en ik ben voor mijn omweg schitterend beloond.’

Wat Goethe meteen opvalt na aankomst in Italië is de andere levenshouding van de Italianen, iets dat ook nu nog altijd herkenbaar is als je in Italië op vakantie bent – en waarom Italië voor velen meer is dan een vakantieland alleen.

Goethe beschrijft dit als volgt: ‘In de avondkoelte maakte ik een wandeling en nu bevind ik me werkelijk in een nieuw land, in een geheel vreemde omgeving. De mensen leiden een laks en lui leventje.(…)

Zonder meer wordt de grootste zorgeloosheid tentoon gespreid, maar leven en drukte genoeg. De godganse dag kletsen buurvrouwen erop los en maken kabaal, en tegelijk hebben zij allemaal iets om handen, zijn ze met iets bezig. Ik heb nog geen enkele vrouw gezien die niets uitvoerde.‘

Goethes verblijf aan het meer verloopt echter niet geheel probleemloos. Als hij de volgende dag in Malcesine aankomt en het indrukwekkende Castello Scaligero van Malcesine ziet, maakt hij een prachtige schets van het kasteel, als aandenken aan deze stad.

De schets van een ‘spion’

Zijn tekenen trekt veel nieuwsgierige omstanders, maar Goethe tekent stug door. ‘Ik merkte wel dat mijn tekenen opzien had gebaard, maar ik liet me niet storen en ging heel kalm door. Uiteindelijk stapte een man met een onfris voorkomen op mij af met de vraag wat ik aan het doen was.

Ik antwoordde hem dat ik de oude toren natekende als aandenken aan Malcesine. Hij zei toen dat dit niet was toegestaan en dat ik ermee moest ophouden.(…) Toen pakte hij met waarlijk Italiaanse beheersing mijn vel papier, scheurde het kapot, maar liet het op het karton liggen.’

Wat begon met een onschuldige tekening, loopt bijna uit op een arrestatie en het einde van Goethes Italiaanse reis. De soldaten van het Venetiaans garnizoen dachten namelijk dat Goethe een spion was en dat hij daarom zo’n getrouwe schets maakte van het kasteel.

Goethe wordt verdacht als spion

Gelukkig schiet ene Gregorio, die lange tijd in Frankfurt am Mainz heeft gewerkt, hem op het moment suprême te hulp en weet hij het Venetiaanse garnizoen ervan te overtuigen dat Goethe een onschuldige reiziger is: ‘Ik ben ervan overtuigd dat dit een keurige en kunstzinnige, welopgevoede man is, die rondreist om kennis te vergaren.

We zullen hem vriendelijk laten gaan, opdat hij zijn landgenoten goede dingen over ons vertelt en hen opwekt Malcesine te bezoeken, dat door zijn fraaie ligging zeker de bewondering van vreemdelingen verdient.’

Niet veel later kan Goethe zijn Grand Tour gelukkig vervolgen en vertrekt hij richting Verona – maar daarover morgen meer. Dan reizen we met Goethe als gids naar Verona, waar hij droomt van een vol amfitheater, en naar de stad Vicenza, gebouwd naar de klassieke idealen van architect Palladio.

In Goethes voetsporen aan het Gardameer

Verblijf je aan het Gardameer, bezoek dan het kasteel van Malcesine. Hier kun je in de Sala Goethe, die geheel gewijd is aan de schrijver, naast een aantal schetsen ook teksten van Goethe bewonderen die hij tijdens zijn reis schreef. In de aangrenzende tuin staat een borstbeeld van Goethe.

Nog meer tips voor een vakantie aan het Gardameer

Ga je op vakantie naar het Gardameer? Lees dan ook onze tips voor Limone sul Garda, Lazise, Peschiera del Garda, Bardolino en Salò.

Ook aanraders zijn een bezoek aan Il Vittoriale degli Italiani, de wandeling naar het Santuario della Madonna della Corona en een bezoek aan de Grotte di Catullo in Sirmione.