Limone sul Garda – kleurrijk dorp vol citroenen aan het Gardameer

Het plaatsje Limone sul Garda werd op slag beroemd toen Goethe per boot van Torbole naar Malcesine reisde. De jubelende omschrijving in zijn dagboek – later gepubliceerd in zijn Italienische Reise – gaf Limone sul Garda haar eigen bladzijde in de wereldliteratuur:

‘13 september 1786. De ochtend was prachtig, een beetje bewolkt maar, toen de zon opkwam, kalm. We passeerden Limone, met zijn terrasvormige tuinen op de berghellingen; een spektakel van rijkdom en gratie.

De hele tuin bestaat uit rijen witte vierkante pilaren, die op een bepaalde afstand van elkaar, de helling van de berg oplopend, zijn geplaatst. Stevige palen zijn over deze pilaren geplaatst om, in de winter, de bomen die in de tussenstukken groeien te bedekken. De traagheid van de oversteek bevorderde de observatie en contemplatie van dit aangename schouwspel.’

Het lot van de ongehoorzame godenzoon Limone

Er was eens een nimf met de naam Fillide. Ze was zo mooi dat een oude godheid, Benaco, verliefd op haar werd. Samen kregen ze een tweeling: Grineo en Limone.

Vader Benaco besloot dat Grineo visser zou worden en Limone boer, maar de jongens gingen veel liever jagen op de hellingen van de Monte Baldo. Die ongehoorzaamheid werd een van hen op een dag fataal, toen Limone bij de jacht dodelijk verwond werd door een wild zwijn.

Fillide plukte krachtige genezende kruiden, bereidde een elixer en gaf dit aan Benaco en smeekte hem Limone weer tot leven te wekken.

Het wonder geschiedde, Limone werd weer wakker. Maar hij was een ander mens: nooit zou hij meer de wensen van zijn vader negeren. In een prachtige inham aan de voet van zijn geliefde Monte Baldo, beschut tegen de wind, streek hij neer, en begon zich aan de landbouw te wijden. Daar kweekte hij de vrucht die zijn naam aannam.

Limone sul Garda – een plaats van citroenen en iepen

Tot op de dag van vandaag staat Limone sul Garda bekend om die ene, legendarische vrucht: de limone, oftewel de citroen.

De mythe van de nimf Fillide is een mooi verhaal (Benaco is de oude benaming van het Gardameer), maar de naam Limone sul Garda zou ook best eens afgeleid kunnen zijn van het Latijnse limen (grens) of lima (rivier), of zelfs van het Keltische lemos, wat ‘iep’ betekent.

In dat laatste geval is ‘Limone’ niets meer dan een ‘plaats gekenmerkt door de aanwezigheid van iepen’. Wat er eerder was, de vrucht of de plaatsnaam, zullen we nooit meer te weten komen. Zeker is wel dat de naam van het stadje sinds 1863 Limone San Giovanni was. In 1904 werd dit aangepast naar de naam die we nog altijd kennen: Limone sul Garda.

De geschiedenis van Limone gaat terug tot in het neolithicum, toen er op deze plaats zogenaamde paalwoningdorpen ontstonden. In de loop der eeuwen trok deze paradijselijke plaats aan het meer veel verschillende volkeren: Galliërs, Romeinen, Goten, Longobarden en de Franken van Karel de Grote.

Nog weer later behoorde Limone toe aan Brescia, aan de familie Scaligeri en aan de familie de Visconti, aan de Republiek Venetië en aan het Oostenrijks-Hongaarse rijk.

Onder de vlag van Venetië

Vooral de periode van Venetiaanse overheersing was belangrijk voor de ontwikkeling van Limone. Onder toeziend oog van La Serenissima ging Limone over van een eenvoudige economie van landbouw, visserij en olijventeelt, naar een meer commerciële industrie.

Vanaf de zeventiende eeuw werden de beroemde limonaia’s gebouwd: speciale kassen voor de teelt van citroenen. Limone werd daarmee de noordelijkste stad ter wereld waar citroenen werden verbouwd.

Het was meteen een groot succes: de citroenen werden al snel naar half Europa geëxporteerd. Helaas kreeg de citroenteelt in 1855 te maken met een ziekte (gummosis) die bijna alle planten aantastte.

Daarbovenop kwamen de concurrentie van citroenen uit Zuid-Italië en de ontdekking van synthetisch citroenzuur, waardoor de export drastisch afnam. Niettemin zijn de oude terrasvormige tuinen, zo mooi beschreven door Goethe, er nog altijd te bewonderen.

De mooiste plekken van Limone sul Garda

Limone sul Garda ligt aan de westelijke oever van het Gardameer, ingebed in een weelderig mediterraan landschap. Het hele jaar door heerst hier een mild klimaat; perfect voor de citroenen én voor de vele toeristen die deze plek bezoeken.

Het hart van de oude stad is de kleine haven, de Porto Vecchio. Vanaf hier slingeren smalle straatjes, pittoreske trappen en charmante pleintjes de hellingen op.

Limone heeft verschillende kerken die een bezoek waard zijn. Bewonder bijvoorbeeld de San Pietro, die ook wel de San Pietro in Oliveto wordt genoemd, vanwege zijn ligging tussen de olijfbomen. De kerk dateert uit de negende eeuw en is daarmee de oudste van Limone.

De San Rocco is een kleine kerk met mooie fresco’s, die werd gebouwd tijdens een pestepidemie in de zestiende eeuw. Hij is dan ook opgedragen aan de ‘pestheilige’ San Rocco.

De San Benedetto is de parochiekerk van Limone, gelegen op een plek met een prachtig panorama. Deze kerk in barokstijl is een lust voor het oog en herbergt een aantal mooie altaren en schilderingen.

Je zult in Limone overigens vaak afbeeldingen van Daniele Comboni tegenkomen, een missionaris die hier in 1831 werd geboren en in 2003 heilig werd verklaard. Je kunt zijn geboortehuis, het Casa Natale di San Daniele Comboni, bezoeken in het Centro Comboniani aan de Via Campaldo 18.

foto’s: Visit Limone sul Garda

Limonaia del Castèl – een tuin vol citroenen

Natuurlijk bezoek je in Limone sul Garda ook de citroentuinen. Het gemeentebestuur kocht in 1995 de oude citroenboomgaard Limonaia del Castèl, met de bedoeling dit erfgoed in ere te herstellen.

Nieuwe aanplant en herstel van de terrassen en het irrigatiesysteem hebben ervoor gezorgd dat je je weer even in het Limone van Goethe kunt wanen, toen deze plek bekend stond om de teelt van citroenen.

Hoewel er in Limonaia del Castèl weer citroenen, zoete en bittere sinaasappelen, chinotti, grapefruits, mandarijnen en kumquats worden geteeld, is het vooral een museum en educatief centrum. Het museum is in de lente en zomer (eind april tot half september) dagelijks geopend van 10.00 tot 22.00 uur. Van begin tot eind april en van half september tot en met eind oktober is het museum open van 10.00 tot 18.00 uur.

Meer lezen over citroenen aan het Gardameer? In dit artikel hebben we verschillende citroenkassen op een rijtje gezet.

La ciclopedonale del Garda – het fietspad aan het Gardameer

Over de ciclopedonale del Garda (of ciclopista), het fiets- en voetpad dat Limone sul Garda verbindt met Riva del Garda, kun je mooie tochten maken.

Het pad begint in het historisch centrum van Limone sul Garda, slingert door oude citroenboomgaarden en biedt prachtige uitzichten. Bij Capo Reamol begint het indrukwekkendste stuk: vanaf hier fiets (of wandel) je letterlijk boven het water van het Gardameer, over een brug die aan de rotsen is vastgemaakt.

Via dit laatste deel van het pad bereik je de grens tussen de regio’s Lombardije en Trentino-Alto Adige. Omdat het (fiets)pad geen steile beklimmingen heeft, is het ook geschikt voor gezinnen en minder sportieve fietsers.

Vanuit het centrum van Limone bereik je in een normaal tempo in minder dan een uur het einde van het pad. Fietsen huur je bij Limone Bike Rental (Via IX Novembre 20) of Tombola Rent (Via L. Einaudi 1B).

Meer tips voor Limone sul Garda

Je vindt het Consorzio Turistico Limonese – het lokale VVV-kantoor – aan de Via IV Novembre 29L in Limone sul Garda. Online vind je veel informatie op de website van Limone sul Garda, vol tips voor bezienswaardigheden, restaurants, accommodaties en evenementen. Ook via de bijbehorende pagina’s op Facebook of Instagram vind je veel tips.

Met de boot van Limone sul Garda naar Malcesine

Met de veerboot ben je vanuit Limone sul Garda binnen enkele minuten in Malcesine, aan de overkant van het meer. De oversteek alleen al is prachtig en dan wachten aan de overzijde ook nog eens de pittoreske straatjes en fijne restaurants van het middeleeuwse dorpje Malcesine.

Maar er is meer: vanuit Malcesine kun je met de panoramische kabelbaan helemaal naar de top van de Monte Baldo. In gigantische gondels (met plaats voor tachtig man) word je in een paar minuten naar boven gebracht. Omdat het op de top vaak koud en winderig is, kun je het beste een extra jas of vest meenemen.

Eenmaal boven geniet je natuurlijk van het prachtige uitzicht, maar er zijn ook mooie wandelingen te maken tussen de zeldzame flora en fauna van de Monte Baldo.

Ook kun je hier een wel heel uniek heiligdom bezoeken: het Santuario della Madonna della Corona. In de rotsen gebouwd lijkt dit pelgrimsoord haast in de lucht te zweven. Om er te komen neem je de (meer dan zeventienhonderd treden tellende) trap of een iets minder intensieve wandelroute.

Het adelaarsnest van Tremosine

Op zo’n tien kilometer afstand van Limone ligt Tremosine, een van de borghi più belli d’Italia, de mooiste dorpjes van Italië. Het dorp bestaat uit achttien schilderachtige gehuchtjes, die verspreid liggen tussen bergen en heuvels, tussen de vlaktes met olijfbomen, groene weilanden en pijnboombossen.

Twee van die gehuchtjes zijn het hooggelegen Pieve en Campione, direct aan het meer. Pieve lijkt wel op een adelaarsnest, vanwaar je prachtig over het Gardameer uit kunt kijken. Je vindt er het beruchte Terrazza del Brivido, het ‘rillingterras’ of ‘griezelterras’ waar je bijna driehonderdvijftig meter loodrecht naar beneden kunt kijken.

Tot slot: Limones levenselixer

In 1979 werd een spoorwegmedewerker uit Limone in het ziekenhuis van Milaan opgenomen. Artsen stonden versteld van wat ze vonden bij de patiënt: hij had een zeer hoog gehalte cholesterol en triglyceriden, maar vrijwel geen schade aan de slagaders of het hart.

Vol ongeloof deden de artsen meer onderzoeken. Ze vonden een abnormaal eiwit in het bloed van de patiënt, dat van zijn vader én zijn dochter, en noemden het A-1 Milano. Het eiwit bleek een uiterst effectief wapen tegen atherosclerose en hartaanvallen.

De onderzoekers ontdekten dat deze genetische mutatie alleen in Limone voorkwam, maar niet hoe of waarom. Bij alle inwoners van het dorp werd bloed afgenomen, en een flink aantal van hen bleek drager van het gen.

De stambomen werden onderzocht en dankzij oude registers werd vastgesteld dat alle dragers afstamden van één enkel koppel: Cristoforo Pomaroli en Rosa Giovanelli, die op 14 november 1644 in Limone trouwden.

A-1 Milano werd gesynthetiseerd en in november 2003 slaagde een groep onderzoekers erin het eiwit te reproduceren in een experimenteel medicijn. Het ongelooflijke verhaal van dit ‘levenselixer’, dat van generatie op generatie is doorgegeven, is nog niet afgelopen; onderzoeken voor nieuwe medicijnen gaan tot op de dag van vandaag door.