De 15 meest bijzondere kerken van Venetië naast de Basilica di San Marco

Naast de Basilica di San Marco kent Venetië nog veel meer kerken die de moeite van een bezoek waard zijn. We tippen er in deze blog vijftien, van de kerk van Vivaldi tot de kerken van Bellini, Tiepolo en Tintoretto, van een kerk waar een olifant werd doodgeschoten tot de kerk met het grootste plafondfresco ter wereld.

Santa Maria della Salute – dé blikvanger van het Canal Grande
De enorme koepel van deze kerk is een van de blikvangers aan het Canal Grande. Het is een ontwerp van Baldassare Longhena, die opdracht kreeg deze kerk te bouwen als dank voor het einde van de pestepidemie die Venetië trof.

Deze nare, besmettelijke ziekte brak in 1630 opnieuw uit in de stad aan de lagune. De doge was ten einde raad, want twee eerdere epidemieën hadden Venetië zwaar getroffen. Hij beloofde een kerk ter ere van Maria te laten bouwen en die de naam Salute te geven als de pestepidemie snel ten einde zou zijn. Zo geschiedde, en sindsdien schittert de Santa Maria della Salute aan het Canal Grande.

Henry James beschreef La Salute als ‘een dame op de drempel van haar salon. Overvloedig en sereen, met haar koepels en krullen, haar steunberen en beelden die een pompeuze kroon vormen, en haar brede trappen, als de sleep van een galajurk.’

Zijn vergelijking is zo gek nog niet bedacht; de Salute is met afstand een van de elegantste kerken van de stad. Maar dat geldt niet alleen voor de buitenzijde. Binnen wacht je een achthoekige kerk met boven het altaar een mooie Maria.

De mooiste kunstwerken vind je echter in de sacristie, met drie werken die verhalen uit het Oude Testament verbeelden van Titiaan en De bruiloft te Kana van Tintoretto.

Leuk om te weten: onder de Santa Maria della Salute staan meer dan een miljoen houten palen. Samen moeten zij het gewicht van de enorme kerk met koepel torsen.

De Venetianen vieren op 21 november een van de belangrijkste feesten van de stad. Tijdens La Festa della Salute herdenken ze dat Venetië in de zeventiende eeuw werd bevrijd van de pest.

Er wordt onder andere een speciaal ponton over het Canal Grande gebouwd, waarover de patriarch van Venetië naar de Salute loopt om een kaars te branden, gevolgd door duizenden Venetianen die allemaal een kaars opsteken voor gezondheid en voorspoed.

Dat leidt nog wel eens tot overbelaste kaarsenstandaards in de kerk, vandaar dat veel Venetianen de gewoonte hebben aangenomen de kaars mee naar huis te nemen en hem nogmaals aan te steken op de eerste zondag van de Advent.

Santa Maria della Pietà – de kerk van Vivaldi
De Santa Maria della Pietà, die ook wel de Santa Maria della Visitazione wordt genoemd, heeft onder andere een mooie plafondschildering van Tiepolo.

De kerk is echter bekender dankzij een van Venetiës andere kunstenaars: Antonio Vivaldi. Niet voor niets wordt de Pietà in de volksmond ook wel ‘de kerk van Vivaldi’ genoemd.

Vivaldi kwam uit een moeilijk gezin: twee van zijn broers waren straatrovers. Maar de jonge Antonio kreeg een opleiding tot priester. Het zat Vivaldi op veel fronten niet mee. Zo had hij veel last van astma, wat hem belette om blaasinstrumenten te bespelen. Maar met de viool kon de jonge muzikant goed overweg, een vaardigheid die hij van zijn vader, kapper én violist, had geleerd.

Elke gids in Venetië zal je vertellen dat Vivaldi vanwege zijn rode haar vaak il prete rosso (‘de rode priester’) werd genoemd, maar dat is waarschijnlijk niet correct. Vivaldi werkte namelijk voor de Santa Maria della Pietà en de priesters van deze organisatie gingen altijd gekleed in het rood. Vandaar dus de bijnaam; we weten namelijk niet echt zeker of Vivaldi rood haar had.

Een toegewijde priester was Vivaldi overigens niet. Tijdens het opdragen van een mis raakte hij regelmatig afgeleid. In plaats van verder te gaan met de mis, liep hij naar de sacristie om een melodie te noteren die in zijn hoofd opkwam.

Madonna dell’Orto – de kerk van Tintoretto
De gotische Madonna dell’Orto wordt ook wel ‘de kerk van Tintoretto’ genoemd. Er zijn namelijk niet alleen veel werken van deze Venetiaanse schilder te vinden, Tintoretto is ook in deze kerk begraven.

Het karakteristieke koepeltje van de Madonna dell’Orto is al van veraf te zien. De officiële naam van de kerk is te danken aan het Mariabeeld in de Cappella di San Mauro. Dit beeld werd hier vanuit een groentetuin (orto in het Italiaans) heen gebracht. In deze blog lees je meer details van deze schitterende kerk.

San Zaccaria – de kerk van Bellini
Ook de San Zaccaria is een bezoek waard. Niet zozeer vanwege de resten van de heilige Zacharias (de vader van Johannes de Doper) die hier worden bewaard, maar vooral voor een schitterend werk van Giovanni Bellini: Madonna met Kind en Heiligen.

Bewonder ook de Cappella Sant’Atanasio en de Cappella San Tarasio, met een vroeg werk van Tintoretto en drie altaarstukken van Vivarini.

In de crypte zijn acht doges uit de vroege geschiedenis van Venetië begraven. Deze crypte staat altijd flink onder water, dus als je geen natte voeten wil halen, blijf je beter bovengronds.

San Sebastiano – de kerk van Paolo Veronese
Deze kerk is eigenlijk één groot museum voor de Venetiaanse schilder Paolo Veronese, die in deze parochie ter wereld kwam en vaak naar de kerk ging. Hij heeft er een groot deel van zijn erfenis nagelaten: op de plafonds, het koor, boven het altaar, in de sacristie… Veronese ligt zelf overigens ook in de San Sebastiano begraven.

De San Sebastiano ligt naast de squero (gondelwerkplaats) van San Trovaso, een van de weinige traditionele ateliers waar gondels worden gemaakt en gerepareerd.

Santa Maria del Rosario – de kerk van Tiepolo
Deze rococokerk aan de Zattere, die ook wel de Gesuati wordt genoemd, heeft dan wel een witte façade, maar binnen wacht een explosie van kleur. Kijk maar eens omhoog, naar een van de plafondfresco’s van de Venetiaanse schilder Giambattista Tiepolo.

Zijn plafondschilderingen zijn meesterwerken van illusie, met mollige engeltjes die over elkaar heen buitelen en godinnen die vanaf wolkenpartijen naar beneden kijken. Gevleugelde paarden trekken de strijdkarren van Olympische Goden verder boven de hoofden van de toeschouwers, die vol bewondering naar het plafondfresco kijken. Een lust voor het oog!

Je kunt er dan ook uren naar kijken; de magische voorstellingen waarbij de personen op je af lijken te komen en de engelen zo nu en dan bijna van hun wolk af lijken te tuimelen. En dan hebben we het nog niet eens over de enorme omvang van de fresco’s, geschilderd op plafonds en in koepels, die Tiepolo enkel kon vervaardigen terwijl hij op vervaarlijk wiebelende stellages stond.

Nadat Tiepolo de contouren van de figuren snel in houtskool opzette, bracht hij direct de verflaag aan. Zo spontaan en perfect geschilderd lijken de figuren op het fresco bijna te leven.

Sprankelend bewegen ze zich over het plafond, terwijl je als kijker bijna denkt deel uit te maken van het fresco. Geen wonder dat deze Venetiaan een van de beroemdste kunstenaars van zijn tijd was!

Santa Maria dei Miracoli – het juwelenkistje van Venetië
De kerk Santa Maria dei Miracoli wordt door Venetianen ook wel de huwelijkskerk genoemd. Luc Verhuyck vertelt in Venezia, een anekdotische reisgids een prachtig verhaal over deze bijzondere kerk, dat we in deze blog met je delen.

San Francesco della Vigna – de kerk met de wijngaard
Een van de mooiste renaissancekerken in Venetië is de San Francesco della Vigna. De façade is ontworpen door niemand minder dan Andrea Palladio, de campanile heeft veel weg van die van de San Marco.

De kerk herbergt een prachtige Madonna van Bellini, maar het klooster bij de kerk San Francesco della Vigna heeft de échte troef in handen. Dit klooster is namelijk de trotse eigenaar van een bijzondere tuin.

Wanneer je het aan de koster (of een van de monniken) vraagt, heb je soms geluk en mag je met hen meelopen door deze groene oase, met zoals de naam al doet vermoeden talloze wijnranken – wij kregen zelfs een trosje druiven om te proeven!

Sant’Antonin – de kerk van de doodgeschoten olifant
In de Sant’Antonin, in de wijk Castello, is ooit een olifant neergeschoten. Het dier was in 1819 ontsnapt uit een in Venetië neergestreken circus. Het zocht zijn toevlucht in de kerk, maar helaas zorgde dit niet voor voldoende bescherming. Toegesnelde mariniers van het Arsenale moesten de olifant helaas doden, onder toeziend oog van de pastoor.

Santi Giovanni e Paolo – het Pantheon van Venetië
De San Zanipolo is de naam waarmee de Venetianen de Santi Giovanni e Paolo aanduiden, een enorme bakstenen kerk die over het gelijknamige plein waakt. De kerk staat ook wel bekend als ‘het Pantheon van Venetië’, aangezien er vijfentwintig doges binnen de kerkmuren zijn begraven.

Sta in elk geval even stil bij het graf van doge Andrea Vendramin, dat is ontworpen door Tullio Lombardo. Ook de moeite waard zijn Giovanni Bellini’s veelluik met de heilige Vincent, Lorenzo Lotto’s werk De aalmoes van de heilige Antonius en de plafondschilderingen van Veronese in de Cappella del Rosario.

Naast de kerk ligt de voormalige Scuola Grande di San Marco, in een schitterend gebouw dat nu het ziekenhuis van de stad herbergt. De leeuwen op de façade houden je een beetje voor de gek. Ze lijken vanuit een soort van galerij op je neer te kijken, terwijl ze in werkelijkheid slechts vijftien centimeter dieper liggen dan de rest van de gevel.

Midden op het Campo Santi Giovanni e Paolo staat een ruiterstandbeeld van Bartolomeo Colleoni. Deze huurling beloofde de stad Venetië veel geld na te laten, als men hem zou eren met een standbeeld op het Piazza San Marco.

De Venetianen besloten het beeld wel te laten vervaardigen, maar plaatsten het voor de Santi Giovanni e Paolo in plaats van op het San Marcoplein.

Het beeld werd ontworpen door de Florentijnse kunstenaar Andrea Verrocchio en staat sinds 1496 op het plein. Mét een leuk woordgrapje. De naam Colleoni lijkt veel op het Italiaanse coglioni (testikels) en in het wapen aan de voet van het standbeeld zijn dan ook peervormige objecten te zien die lijken op testikels. Zo is de eer die Colleoni in ruil voor een grote som geld kreeg dus nog enigszins in twijfel te trekken…

Overigens zou Casanova regelmatig aan de voet van dit standbeeld hebben afgesproken met zijn favoriete minnares. Of hij haar de testikels op het wapen heeft laten zien? Wie weet…

San Giacomo di Rialto – de kerk met de zonnewijzer
Na de kleurrijke drukte van de Rialto-markt moeten je ogen binnen in de San Giacomo di Rialto even wennen aan het schemerdonker.

De kerk is gewijd aan de patroonheilige van goudsmeden en pelgrims, die in deze wijk respectievelijk woonden en werkten en er vaak verbleven, om de Basilica di San Marco te bezoeken. De kerk heeft een kenmerkende klokkentoren, met een grote zonnewijzer.

Op het plein voor de kerk zit de zogenaamde Il Gobbo di Rialto, de ‘gebochelde’ van Rialto. Eigenlijk is het geen gebochelde man maar een man die knielt om het gewicht van de soort marmeren trap die hij moet ondersteunen te kunnen dragen.

Op het stuk marmer dat Il Gobbo draagt, werden vroeger openbare bekendmakingen gedeclameerd. Toen er nog geen krant was, was men zo toch op de hoogte van het belangrijkste nieuws.

Als de mededeling boven het hoofd van Il Gobbo werd voorgelezen, werd op hetzelfde moment ook op Piazza San Marco verkondigd wat het nieuws was. Zo was het grootste gedeelte van de stad op de hoogte; roddel en burenpraatjes deden de rest.

Santa Maria Gloriosa dei Frari – een kerk vol kunst
Een van de grootste en indrukwekkendste kerken in Venetië is de gotische Santa Maria Gloriosa dei Frari, kortweg ‘I Frari’, op het Campo dei Frari. De naam is afgeleid van de orde die de kerk heeft laten bouwen, de Franciscanen. Frari is namelijk Venetiaans voor frater.

De Franciscanen waren enorm trots op dit omvangrijke bouwwerk. De kerk is bijna honderd meter lang, bijna vijftig meter breed en bijna dertig meter hoog – een enorme kolos die ineens opduikt tussen de smalle Venetiaanse steegjes en bruggetjes.

De grootste schat is Titiaans Hemelvaart van Maria, die boven het altaar prijkt. Titiaan schilderde ook de Pala Pesaro, aan de linkerzijde van het schip. Prachtig is ook Giovanni Bellini’s drieluik met Madonna, het kindje Jezus, de heiligen Nicolaas, Petrus, Benedictus en Marcus, dat te zien is in de sacristie.

Vergeet ook niet een blik te werpen op Johannes de Doper, het enige werk van de Florentijnse kunstenaar Donatello dat in Venetië te zien is.

In de kerk vind je veel graven van beroemde inwoners van de stad. Het opvallendst is het graf van Antonio Canova. De marmeren piramide is een ontwerp van de beeldhouwer zelf, maar was eigenlijk bedoeld als grafmonument voor Titiaan.

Toen Canova overleed, hebben zijn leerlingen het echter gebruikt om er Canova’s hart in te begraven. Titiaan is later wel ook in de Santa Maria Gloriosa dei Frari begraven, tegenover het oorspronkelijk voor hem bedoelde graf.

In de kerk vind je verder het graf van de componist Monteverdi. Er zijn ook twee graven voor doges: dat voor doge Francesco Foscari, die vierendertig jaar lang over Venetië regeerde, en dat voor doge Nicolò, die slechts twee jaar aan de macht was.

San Pantalon – het grootste plafondfresco ter wereld
Op het eerste gezicht zou je deze kerk waarschijnlijk voorbij lopen. De nog altijd onvoltooide façade is immers niet heel aantrekkelijk. Toch doe je er goed aan even binnen te kijken, want de San Pantalon verbergt een grootse verrassing…

Op het plafond bevindt zich namelijk het grootste beschilderde doek ter wereld. Giovanni Antonio Fumiani schilderde hier maar liefst 443 vierkante meter vol met het verhaal van het martelaarschap van San Pantalon. Het resultaat is een indrukwekkend geheel, waar steeds meer details in te ontdekken zijn als je langer naar boven staart.

foto: San Pantalon

Het kostte de schilder meer dan twintig jaar om dit werk te voltooien. Tussen 1680 en 1704 was hij elke dag met zijn penselen in de weer. Een legende vertelt zelfs dat de schilder stierf toen hij van de steiger viel terwijl hij nog wat laatste imperfecties weg wilde werken.

Il Redentore – de verlosser van Venetië
De Redentore werd door Andrea Palladio ontworpen als dank voor het einde van de pestepidemie, die eind zestiende eeuw veel slachtoffers had geëist. Volgens Palladio moest de kerk spierwit zijn, om zo de allergrootste eer aan God te bewijzen.

Palladio overleed helaas voor hij de kerk kon voltooien. Antonio da Ponte, dezelfde architect die de Rialtobrug op zijn naam schreef, nam het van hem over en liet de kerk schitteren zoals Palladio van plan was geweest.

Elk jaar wordt het einde van de pest nog groots gevierd, tijdens het Festa del Redentore (de derde zondag van juli). Vanaf de Zattere (de noordelijke kade van de wijk Dorsoduro) wordt er een pontonbrug naar Il Redentore op het eiland Giudecca gelegd, die op zaterdag feestelijk wordt ingewijd.

‘s Avonds is er een spectaculaire vuurwerkshow, gevolgd door een nachtmis in de Redentore. Op zondag kijk je je ogen uit tijdens de indrukwekkende regata, een roeiwedstrijd met schitterend versierde boten en gondels.

San Giovanni Elemosinario – de kerk van de aalmoezen
De San Giovanni Elemosinario (Sint Jan de Aalmoesgever) wordt door de Venetianen ook wel San Zuane de Rialto genoemd. Het is een van de oudste kerken van de wijk San Polo, al werd veel van het originele bouwwerk verwoest tijdens de grote brand van 1514, die grote delen van dit stukje Venetië in de as legde.

De kerk herbergt een meesterwerk van Titiaan, met daarop Sint Jan de Aalmoesgever, de naamgever van de kerk.