Daal af in de mooiste catacomben van Rome

De catacomben van Rome bestaan uit een uitgestrekt netwerk van ondergrondse gangen. Ze werden vooral tijdens de eerste eeuwen van het christendom gebruikt als begraafplaatsen, buiten de stadsmuren en uit het zicht van de heersende macht.

We nemen je in dit artikel mee naar negen catacomben in Rome, van de beroemde Catacombe di San Callisto tot de minder bekende Catacomba di Santa Tecla. Deze ondergrondse bezienswaardigheden zijn stuk voor stuk de moeite waard om tijdens een volgend bezoek aan Rome met eigen ogen te aanschouwen, maar we geven alvast een virtueel voorproefje!

De eerste catacomben in Rome

In Rome ontstonden de eerste catacomben in de tweede eeuw na Christus. Veel van de eerste christenen in de stad werden er begraven vanwege hun geloofsovertuigingen.

Christenen wilden hun doden namelijk niet cremeren maar begraven, vanwege hun geloof in de wederopstanding. Om alle christenen op de juiste manier te kunnen begraven, werden er langgerekte begraafplaatsen uitgegraven onder de grond.

Men begon met het uithakken van ondergrondse gangenstelsels. Aan weerszijden van die gangen werden vervolgens onder elkaar diepe en brede nissen uitgehakt (loculi). De overledene werd in lakens gewikkeld en vervolgens in een loculus gelegd, met een open flesje parfum erbij. De nis werd daarna afgesloten met een marmeren plaat of met bakstenen. Hier en daar werden ook vierkante ruimtes (een cubiculum) uitgehakt, waar plaats was voor een hele familie.

Betreden op eigen risico

De ruimtes bleven echter nogal bedompt en donker en over het algemeen onprettig om in rond te wandelen. De catacomben betreden deed men dan ook op eigen risico en het instortingsgevaar nam flink toe naarmate er steeds meer christenen op bedevaart gingen om de ondergrondse graven van martelaren te bezoeken.

Wanneer de bezoekersaantallen te zeer toenamen, werden graven soms vrijgemaakt om er een kerk op te kunnen bouwen. Daarnaast lagen de catacomben buiten de stadsmuren, waar ze moeilijk te beschermen waren tegen plunderaars. Al met al werden de meeste martelaarsgraven uiteindelijk geopend en de relieken naar cryptes van kerken in de stad overgebracht.

Uniek Romeins erfgoed

Tegenwoordig zijn veel van de catacomben in Rome gelukkig (weer) opengesteld voor het publiek, maar sommige zijn alleen toegankelijk voor experts. Archeologen bestuderen de catacomben nog steeds om het geloof en het leven van de eerste christenen beter te leren kennen en meer te weten te komen over de geschiedenis van Rome uit die periode.

Het beheer van de catacomben is een lastige opgave, onder meer vanwege de vochtigheid onder de grond en de toestroom van bezoekers, maar archeologen spannen zich in om ze te behouden voor de toekomst, zodat dit uniek stukje Romeins erfgoed niet verloren gaat.

Inscripties en symbolen in de catacomben

Wanneer je door de catacomben wandelt, kun je nog veel inscripties en symbolen tegenkomen die verwijzen naar de wereld van de vroege christenen in Rome. De duif komt bijvoorbeeld vaak voor, meestal met een olijventakje als symbool voor de vrede.

Ook acroniemen komen veel voor; afkortingen waarvan de betekenis binnen de gemeenschap bekend was. Het woord Christus kon bijvoorbeeld gesymboliseerd samengevat worden door het woord ‘vis’.

In het Grieks is dat ΙΧΘΥC (Ichtus) – tevens de eerste letters van de Griekse woorden voor Jezus Christus, Zoon van God, Redder. Het symbool waarbij een X boven op een P wordt weergegeven, verwijst naar de eerste letters van het Griekse woord Xριστόσ, oftewel Christus.

Catacombe di San Callisto

De Catacombe di San Callisto liggen aan de Via Appia Antica. Ze behoren tot de grootste en belangrijkste catacomben van Rome.

In de derde eeuw werden deze catacomben de officiële begraafplaats van de Romeinse kerk. Ze zijn vernoemd naar paus Callixtus I, die aan het hoofd van de kerk stond in de derde eeuw. Hij was een van de eersten die het belang inzag van de catacomben als begraafplaats voor de christenen.

Eeuwenlang waren deze catacomben in de vergetelheid geraakt. In 1848 vond de archeoloog Giovanni Battista De Rossi een marmeren plaat waarop de naam van een paus uit de derde eeuw stond.

Men wist dat deze paus begraven was in de Catacomben van San Callisto, waarnaar De Rossi al tijden op zoek was. Hij overtuigde paus Pius IX om de grond op te kopen en een opgraving te financieren. Enkele weken later werden op de plek waar de marmeren plaat had gelegen inderdaad de Catacomben van San Callisto gevonden.

De catacomben hebben verschillende ondergrondse niveaus. In totaal zijn de gangen ongeveer twintig kilometer lang. Naar schatting werden er ongeveer een half miljoen christenen begraven, onder wie ook een aantal martelaren en heiligen.

Rondom de Catacombe di San Callisto liggen enkele crypten die aan pausen en bisschoppen worden toegeschreven. Een hiervan is bijvoorbeeld de Cripta dei Papi, waarin negen pausen begraven liggen.

Alle informatie over een bezoek – van openingstijden tot toegangsprijzen en de mogelijkheid alvast een kaartje te reserveren – vind je op de website van de Catacombe di San Callisto.

Catacacombe di San Sebastiano

Ook de Catacombe di San Sebastiano liggen aan de Via Appia Antica. Deze catacomben zijn aan het einde van de tweede eeuw aangelegd. In de vierde eeuw liet keizer Constantijn boven op het complex de indrukwekkende Basilica di San Sebastiano fuori le mura bouwen – met niet alleen een marmeren beeld van de heilige Sebastiaan maar ook Bernini’s Salvator Mundi.

Volgens de overlevering was de heilige Sebastiaan een Romeinse soldaat die zich tot het christendom had bekeerd. Hij stierf als martelaar en werd vervolgens in deze catacomben begraven.

Vanwege zijn vaste geloof en zijn marteldood werd dit een belangrijke plek voor gelovigen (al werden zijn resten in de negende eeuw overgebracht naar de Sint-Pieter). In de catacomben vind je wel nog de crypte van Sint Sebastiaan met een borstbeeld van de heilige. Er zouden ook nog twee andere martelaren begraven zijn, Quirinus en Euthychius.

In 1608 tekende kardinaal Scipione Borghese voor een grootschalige restauratie van zowel de kerk als de crypte, onder de artistieke leiding van Guido Reni.

Alle informatie voor een bezoek vind je op de website van de Catacombe di San Sebastiano.

Catacomba di Pretestato

De Catacomba di Pretestato was vanaf de derde eeuw in gebruik. Dit complex is vooral bekend omdat het zo rijk aan kunstwerken is, zowel christelijke als heidense.

Voordat de christenen hier hun doden begroeven, waren de catacomben namelijk al in gebruik als begraafplaats voor belangrijke personen. Zo werd hier de sarcofaag van keizer Balbinus uit de derde eeuw ontdekt.

Een van de bijzondere kunstwerken die hier te vinden zijn, is een schildering uit de derde eeuw in een van de cubicula, die de kroning van Christus afbeeldt. Het is een van de oudst bekende afbeeldingen van een staatsiescène.

Nog een bijzonderheid van de Catacomba di Pretestato is het feit dat dit de enige catacomben zijn in Rome met een huis voor de bewaker. De Catacomba di Pretestato is alleen op aanvraag te bezoeken. Informatie is te vinden op deze site.

Catacombe di Priscilla

Het complex van de Catacombe di Priscilla (aan de Via Salaria) stond vroeger ook wel bekend als de Regina delle Catacombe, de koningin van de Catacomben, vanwege de belangrijke personen die hier hun laatste rustplaats hadden gevonden.

In deze catacomben liggen bovendien maar liefst zeven pausen begraven: Marcellinus I, Marcellus I, Silvester I, Liberius, Siricius, Celestinus I en Vigilius.

De catacomben zijn vernoemd naar Priscilla, de christelijke dame die het stuk grond zou hebben gedoneerd waaronder de catacomben zijn uitgegraven.

Een van de karakteristieke kenmerken van deze catacomben is dat er cubicula te bewonderen zijn die zijn versierd met schilderingen en tekeningen, zoals de Cubicolo della Velata, die genoemd is naar een schildering van een gesluierde vrouw in gebed.

Een ander hoogtepunt is de Cappella Greca, een kapel met verschillende afbeeldingen van verhalen uit het Oude en Nieuwe Testament. Meer informatie voor een bezoek vind je op de website van de Catacombe di Priscilla.

Catacombe di Domitilla

Ook een ander belangrijk catacombencomplex in Rome is vernoemd naar een vrouw. Dit keer naar Flavia Domitilla, die wellicht de eigenaresse was van het stuk grond waar de catacomben uitgegraven zijn.

De Catacombe di Domitilla (aan de Via Ardeatina) behoren tot de uitgestrektste en best bewaard gebleven catacomben van Rome. Er zijn verschillende niveaus uitgehakt in de tufsteen. Ook zijn er interessante muurschilderingen te vinden, de voornaamste reden om juist deze catacomben te bezoeken.

Zo zijn er scènes uit het leven van Jezus afgebeeld en bijbelse verhalen, maar ook heidense figuren, zoals Orpheus. Het beroemdst is een muurschildering van de Goede Herder, een van de oudste bekende christelijke kunstwerken.

Een interessant weetje is dat in 1965 in de Catacombe di Domitilla het Catacombenpact werd getekend. Dit was een overeenkomst tussen een aantal kardinalen, voornamelijk Braziliaanse en Latijns-Amerikaanse, die zij enkele dagen voor het einde van het Tweede Vaticaanse Concilie tekenden. In deze overeenkomst verplichtten ze zichzelf om in armoede te leven volgens het evangelie en af te zien van de privileges die bij hun positie hoorden.

Meer informatie over openingstijden en tickets vind je op de website van de Catacombe di Domitilla.

Catacombe di Sant’Agnese

De Catacombe di Sant’Agnese liggen onder de Basilica di Sant’Agnese fuori le Mura, vlak bij het park Villa Torlonia, helemaal aan de andere kant van de stad. Ze zijn vernoemd naar de heilige Agnes, een jonge martelares die leefde tijdens het bewind van keizer Diocletianus, de laatste keizer die de christenen massaal vervolgde en ter dood veroordeelde.

De catacomben bestaan uit een netwerk van gangen, kamers en loculi die zijn uitgegraven in tufsteen en verdeeld over drie niveaus. Het bijzondere aan de Catacombe di Sant’Agnese is dat er weinig schilderingen zijn, maar veel opschriften en inscripties.

In de vierde eeuw liet Constantina, de dochter van de eerste christelijke keizer Constantijn, op de plek van deze catacomben een enorme ‘basilica’ bouwen. Daarbij moet je niet denken aan een basiliek of kerk in de huidige zin van het woord, maar aan een ommuring van de christelijke begraafplaats.

In de zevende eeuw werd deze vervangen door de huidige Basilica di Sant’Agnese fuori le mura. Het lichaam van Agnese (of Agnes) ligt nog altijd onder de kerk. Haar hoofd werd echter verplaatst naar een andere kerk die aan haar gewijd is, de Sant’Agnese in Agone, aan het Piazza Navona. Op deze plek zou Agnes ter dood zijn gebracht, want waar nu een pittoresk piazza ligt, bevond zich toen het Stadion van Domitianus.

Naast de basiliek en de catacomben ligt ook nog het prachtige mausoleum van Constantina. Dit werd in de dertiende eeuw een kerk, de Santa Costanza, met schitterende vroegchristelijke mozaïeken.

Alle informatie voor een bezoek aan zowel de Catacombe di Sant’Agnese, de Basilica di Sant’Agnese fuori le mura en het Mausoleo di Santa Costanza is te vinden via deze link.

Catacombe dei Santi Marcellino e Pietro

De Catacombe dei Santi Marcellino e Pietro (aan de Via Casilina) zijn vernoemd naar de heilige Marcellinus en Petrus, twee martelaren uit de vierde eeuw die net als Agnese gedood werden tijdens de vervolgingen van keizer Diocletianus.

De ingang naar de catacomben ligt in de kerk die aan deze heiligen gewijd is, de Chiesa dei Santi Marcellino e Pietro ad Duas Lauros.

Gezamenlijk hebben de ondergrondse gangen van dit complex een oppervlakte van ongeveer achttienduizend vierkante meter en er wordt geschat dat er ongeveer vijftienduizend mensen zijn begraven.

Veel ruimtes zijn versierd met muurschilderingen; het was namelijk een plek waar rijke christenen begraven werden.

De Catacombe dei Santi Marcellino e Pietro zijn alleen na reservering te bezoeken. Alle informatie vind je op deze site.

Catacombe di San Pancrazio

De Catacombe di San Pancrazio zijn vernoemd naar de heilige Pancratius, een jonge martelaar die leefde in de derde en vierde eeuw. Je vindt deze catacomben aan het Piazza di San Pancrazio, niet ver van de Via Aurelia, waar Pancratius ter dood werd gebracht, en het park Villa Doria Pamphilj.

Paus Symmachus liet in de vierde en vijfde eeuw een basiliek voor deze heilige oprichten, precies boven de catacomben. Tegenwoordig zijn er in deze Basilica di San Pancrazio twee ingangen naar de catacomben, die bestaan uit een reeks gangen, ruimtes en loculi. Ze zijn helaas niet in zeer goede staat.

De Catacombe di San Pancrazio zijn alleen na reservering te bezoeken. Informatie is te vinden via deze link.

Catacomba di Santa Tecla

Aan de Via Ostiense ligt de Catacomba di Santa Tecla, die bestaat uit een reeks tunnels en tweeëntwintig kamers aan drie wandelgangen, die op hun beurt rondom de kleine ondergrondse basiliek uit de vierde eeuw liggen. Volgens de overlevering zou de heilige Thekla (een van de volgelingen van Paulus) hier begraven zijn.

Bijzonder aan deze catacomben is dat de muren van de cubicula bijna helemaal beschilderd zijn, al verkeren deze schilderingen wel in vrij slechte staat. In 2009 werd hier een serie ronde portretten van de apostelen Paulus, Petrus, Andreas en Johannes uit de vierde eeuw ontdekt, de oudst bekende afbeeldingen van deze heiligen.

Deze catacomben zijn alleen op aanvraag te bezoeken. Informatie is te vinden op de webpagina van de Catacomba di Santa Tecla.

met dank aan de verschillende catacomben en aan Catacombe d’Italia voor een aantal foto’s

Romeinse Katakomben in Valkenburg

Ben je na het lezen van dit artikel gefascineerd door de catacomben, maar zit een reisje naar Rome er niet in? Dan kun je ook een bezoekje brengen aan het Museum Romeinse Katakomben in Valkenburg.

Het museum werd in 1910 opgericht door Jan Diepen, de zoon van een rijke textielindustrieel, in samenwerking met de beroemde architect Pierre Cuypers, die onder andere het Rijksmuseum en het Centraal Station in Amsterdam heeft ontworpen en meewerkte aan de kopie van de Sint-Pieter in Oudenbosch.

Een team van experts reisde naar Rome om de echte catacomben te bestuderen en in de Limburgse mergel delen van verschillende catacomben levensecht na te maken.

Op wel vijfentwintig meter onder de grond kun je zo in een uurtje de highlights van de Romeinse catacomben bezichtigen, onder leiding van een van de gidsen. In deze blog vertellen we je er meer over.

Het is natuurlijk niet helemaal hetzelfde als een bezoek aan een echt catacombencomplex, maar je krijgt wel een goede indruk van hoe catacomben eruit zien. Ook voor kinderen is het een leuk en spannend uitje.