Met kunst kun je mensen emotioneren, imponeren of ze een boodschap meegeven, maar een kunstwerk kan je ook voor de gek houden.
Van trompe-l’oeileffecten die op magische wijze een geschilderd oppervlak driedimensionaal doen lijken tot afbeeldingen die een nieuwe vorm aannemen als je ze vanaf een bepaald punt bekijkt, schijnarchitectuur en illusies door middel van perspectief: er zijn ontzettend veel manieren om te spelen met ruimte en perspectief, waardoor je iets groter of anders kunt laten lijken dan het in werkelijkheid is en de toeschouwer aan zijn eigen ogen kunt laten twijfelen.
We zetten je eerder al op het verkeerde been in de Sant’Ignazio en tippen in dit artikel nog vijf plekken in Rome waar schijn bedriegt.
Het plafond van de Gran Salone in Palazzo Barberini
In 1623 kwam Maffeo Barberini aan de macht als paus Urbanus VIII. Twee jaar later verrees zijn Palazzo Barberini, een prachtig palazzo in barokstijl. Aan dit project werkten de grootste architecten van die tijd mee: Carlo Maderno, Francesco Borromini en Gianlorenzo Bernini.
De geweldige architectuur is echter niet het enige bijzondere aan het palazzo. Ook de plafondschildering in de Gran Salone is een waar meesterwerk. Dit fresco met als onderwerp de triomf van de goddelijke voorzienigheid is tussen 1632 en 1639 gemaakt door Pietro da Cortona, als symbool voor de macht van de familie Barberini.
Het plafond is ingedeeld in vijf secties, gescheiden door sierlijsten en beeldhouwwerk. Dit lijkt allemaal echt marmer met reliëf, maar is een knap geschilderde illusie.
In het middelste deel van het plafond zijn de bijen uit het familiewapen van de Barberini’s te zien, die in opdracht van de goddelijke voorzienigheid gekroond worden met de pauselijke kroon door Fama, de godin van de roem.
Boven het wapen zijn ook de sleutels van Petrus te zien, als symbool van het pauselijk ambt. Eromheen zijn verschillende allegorische figuren te zien. De vier vlakken om het middelste deel heen laten mythologische verhalen zien die symbolisch kunnen worden opgevat.
De figuren van de verschillende scènes lopen over de sierlijsten heen, waardoor de schildering driedimensionaal lijkt. Door Da Cortona’s slimme gebruik van perspectief lijkt de ruimte zich bovendien oneindig in de hoogte uit te strekken.
De wervelende levendigheid en het theatrale illusionisme zorgen ervoor dat het kunstwerk een bijna overweldigende indruk maakt. Een zeer typerend voorbeeld van de barok én van Romeins gezichtsbedrog!
De zuilengalerij van Palazzo Spada
In 1652-1653 ontwierp Francesco Borromini een sterk staaltje gezichtsbedrog voor kardinaal Bernardino Spada, die een groot liefhebber van trompe-l’oeils en illusies was. Op de binnenplaats van het Palazzo Spada, niet ver van het Campo de’ Fiori, bouwde hij een zuilengalerij, maar niet zomaar eentje!
Met een combinatie van slimme aanpassingen in het perspectief – het plafond loopt naar beneden af, de vloer juist omhoog, de muren lopen naar elkaar toe en de zuilen worden naar achter toe steeds kleiner – wist Borromini de illusie te creëren van een dertig meter lange zuilengalerij, terwijl deze in werkelijkheid nog geen negen meter lang is.
Oorspronkelijk was de muur achter de colonnade beschilderd om de suggestie van een bos te wekken, maar sinds het midden van de negentiende eeuw staat er een beeldje, dat het verdwijnpunt van het hele bouwwerk vormt en de illusie nog sterker maakt.
Je denkt als je het ziet, dat het een standbeeld op ware grootte is, maar in werkelijkheid is het maar zo’n tachtig centimeter hoog. Het gezichtsbedrog wordt duidelijk als er iemand door de colonnade heen naar achter loopt. Die persoon lijkt dan groter te worden naarmate hij verder wegloopt.
Tegenwoordig mag je dat als bezoeker zelf niet meer doen, maar er zijn in het palazzo vrijwilligers aanwezig die het met enthousiasme demonstreren. De colonnade was niet alleen bedoeld als een spel waarmee de kardinaal zijn gasten voor de gek kon houden, maar ook als een subtiele waarschuwing voor de bedrieglijkheid van het aardse leven: wat groots lijkt, is vaak maar schijn.
Extra tip: bewonder ook Borromini’s ingenieuze koepel van de San Carlo alle Quattre Fontane. In dit artikel lees je er meer over.
Bernini’s colonnade rondom het Sint-Pietersplein
In 1656 kreeg Bernini van paus Alexander VII de opdracht een ontwerp te maken voor het plein voor de toen nog vrij nieuwe Sint-Pieter. Dit was geen gemakkelijke opgave, want Bernini moest met veel verschillende factoren rekening houden.
Zo moest het ontwerp tussen de andere gebouwen van het Vaticaan passen, er moesten genoeg mensen op samen kunnen komen, de koepel van de Sint-Pieter moest zichtbaar blijven en het geheel van alle gebouwen moest natuurlijk als een harmonieuze eenheid ogen.
Daarnaast waren de proporties van de gevel van de Sint-Pieter niet helemaal geslaagd: de kerk leek te breed in verhouding tot de hoogte. Ook voor dat probleem moest Bernini een oplossing vinden.
Hij kwam uiteindelijk uit op een rechthoekig plein dat vanaf de kerk taps toeloopt, waardoor de façade beter in balans lijkt, en vervolgens uitloopt tot een veel breder, ellipsvormig plein, dat symbool staat voor het universum.
Aan weerszijden van de ellips plaatste hij twee zuilengalerijen met maar liefst tweehonderdvierentachtig Dorische zuilen. Deze staan symbool voor de armen van de kerk die de wereld omhelzen.
In zijn ontwerp voor de colonnade speelde Bernini met optische illusies en creëerde daarmee een spectaculair effect. Als je over het plein loopt, lijkt het alsof de zuilen naar elkaar toe en van elkaar af bewegen, maar als je de colonnade vanaf het midden van het plein bekijkt, terwijl je op een van de twee marmeren schijven staat die de brandpunten van de ellips aangeven, lijkt het alsof er maar één rij zuilen is; de buitenste drie rijen zuilen verdwijnen dan achter de binnenste rij.
Bruiloftsmaal in het Convento della Trinità dei Monti
Boven aan de Spaanse Trappen ligt de Chiesa della Santissima Trinità dei Monti, met daarnaast het bijbehorende klooster, dat werd gebouwd door de Franse koning Karel VIII.
Het Convento della Trinità dei Monti was het thuis van de kloosterorde van de Miniemen, die in 1494 werd gesticht door de heilige Franciscus van Paola. De Miniemen hielden zich veel bezig met de bestudering van wetenschappen zoals biologie, wiskunde en natuurkunde. Deze interesse is ook terug te zien in de ingenieuze voorbeelden van optische illusie die in het klooster te vinden zijn.
Jezuïet, architect en meester van het perspectief Andrea Pozzo – die ook verantwoordelijk is voor het gezichtsbedrog in de Sant’Ignazio – schilderde in 1694 het verhaal van de Bruiloft in Kana op de muren van de refter van het Convento Trinità dei Monti.
Deze schildering beslaat alle muren van de ruimte en beeldt de personages van het verhaal af tegen een achtergrond van trompe-l’oeil architectuurelementen, zoals zuilen, gewelven en balustrades. Het resultaat is een theatraal decor waardoor het lijkt alsof de monniken bij de afgebeelde bruiloft aan tafel zaten.
Een bijzondere keuze wel, want ondanks deze overdadig versierde refter (eetzaal) vastten de Miniemen bijna het hele jaar door…
foto: Convento Trinità dei Monti
Nog meer gezichtsbedrog in dit klooster
In de gangen van het Convento Trinità dei Monti zijn de anamorfosen te bewonderen van Emanuel Maignan (1601-1676) en Jean-François Niceron (1613-1646), schilders en wetenschappers uit de orde van de Miniemen, die in het klooster woonden.
Een anamorfose is een afbeelding die sterk vertekend is en alleen herkenbaar als je hem vanuit een bepaalde hoek bekijkt. Zo verandert Maignans ongeveer zes meter lange zeelandschap als je er schuin voorstaat in een enorme afbeelding van Franciscus van Paola.
In het zeelandschap is een bijzonder verhaal over de heilige te zien: toen hem de toegang tot de Straat van Messina werd geweigerd, zou hij deze zijn overgestoken met zijn mantel als schip.
De anamorfose van Niceron, die ongeveer twintig meter lang is, verbeeldt Johannes de Evangelist in het landschap van het Griekse eiland Patmos, waar de apostel een deel van zijn leven doorbracht. Een bijschrift waarschuwt de toeschouwer het allemaal niet te serieus op te vatten: ‘Citra dolum fallimur’, we worden zonder kwaadaardigheid bedrogen.
foto’s: Convento Trinità dei Monti
Suikerkerkje Santa Maria Maddalena
Vlak bij het Pantheon ligt de Chiesa di Santa Maria Maddalena. Deze kerk aan het Piazza della Maddalena werd aan het einde van de zeventiende en het begin van de achttiende eeuw gebouwd, op de plek van een ouder kapelletje.
De kerk behoort toe aan de kloosterorde van de Camillianen, die zich vooral bezighoudt met ziekenverzorging. De orde werd opgericht door Camillus de Lellis, die in 1746 heilig werd verklaard. Zijn lichaam bevindt zich ook in de kerk.
De gevel van de kerk is een van de weinige voorbeelden van rococo in Rome. Toen de kerk net gebouwd was, was niet iedereen onder de indruk van deze uitbundige stijl. Het kerkje kreeg al snel de bijnaam ‘suikerkerk’, omdat het de Romeinen deed denken aan de versieringen op een taart.
De sacristie van de Santa Maria Maddalena is ontworpen door Gerolamo Pesce, die de ruimte verfraaide met een overvloed aan schilderingen en vergulde versieringen en vormt een uniek voorbeeld van de barocchetto romano, een stijl die de overgang vormt van barok naar rococo.
Tegen de achterwand is door slim gebruik te maken van perspectief de illusie gewekt van een gewelf in het midden, waar een kruisbeeld in staat, en twee boogramen aan weerszijden daarvan. Het enige echte reliëf in deze wand wordt echter gevormd door twee pilasters, de rest is tweedimensionaal.
Ook bijzonder zijn de originele houten kasten tegen de zijwanden, die geschilderd zijn als marmer. Tussen de kasten tegen de rechtermuur zitten bovendien trompe-l’oeilramen. Op het plafond is de triomf van Camillus met de heilige Filippus Neri afgebeeld. Ook deze schildering is van de hand van Pesce.
foto’s: Santa Maria Maddalena
Uitsmijter: een monnik in het klooster van Michelangelo
Nog een extra tip voor een kleinere trompe-l’oeilschildering in de Thermen van Diocletianus. Het immense thermencomplex is deels opgegaan in de Santa Maria degli Angeli e dei Martiri, met het bijbehorende klooster, dat bekend staat als Chiostro di Michelangelo.
Hier vind je een meesterwerkje van Filippo Balbi, een uit Napels afkomstige schilder. De schildering, die omlijst wordt door een deurkozijn, wekt de illusie van een openstaande deur, waardoor een Kartuizer monnik tevoorschijn komt.
Op een briefje lees je wie er is afgebeeld: het is Fercoldo, een bekende Franse advocaat en rechter uit de dertiende eeuw die na de dood van zijn vrouw voor het kloosterleven koos. Hij is op ware grootte geschilderd en kijkt je door de open deur met een doordringende blik aan, terwijl hij met zijn rechterhand wijst op een vel papier dat op de deur hangt, met het portret van zijn zoon, paus Clemens IV.
In zijn linkerhand heeft Fercoldo een briefje met een Bijbelcitaat: Erudi filium tuum et refrigerabit te et dabit delicias animae tuae (‘Voed uw kind met strengheid op en hij zal u geen zorgen geven, hij zal een vreugde voor u zijn’).
Naast Fercoldo is op de echte houten deur een kast geschilderd met zeer realistisch afgebeelde voorwerpen die symbool staan voor verschillende aspecten van het leven van de Kartuizer monniken, zoals een schedel en een crucifix, een zandloper, een rozenkrans, een rokende kaars, pennen, een inktpot, verschillende boeken en een knijpbril.
Ten slotte zit er nog een kat voor de deur die zijn kop opheft naar de monnik en als het ware samen met ons naar het tafereel kijkt.
Hoe dan ook is het goed gedaan. Bedrog of niet