Ciao tutti – ontdekkingsblog door Italië de beste tips voor Italië
De bunker die Benito Mussolini liet bouwen onder zijn huis in Rome, zou nooit gebruikt worden. Sinds kort kun je er echter een kijkje nemen. Je kunt een rondleiding reserveren en met een kleine groep een beeld krijgen van deze ondergrondse wereld. Mariska Doesburg, kunsthistorica en journaliste, liep namens Ciao tutti mee met de bevlogen gids Lorenzo Grassi.
Mussolini woonde van 1925 tot aan zijn arrestatie in juli 1943 in il Casino Nobile, het voornaamste pand van het Romeinse park Villa Torlonia aan de Via Nomentana, een enorme groene long net buiten de oude stadsmuren. In het weekend weten veel Romeinen de plek te vinden. Vaders voetballen met hun kinderen, ouderen verzamelen kruiden en verliefde paartjes stelen elkaars kussen in het gras.
De dertien hectare park is bezaaid met prachtige gebouwen. Aan het begin van de twintigste eeuw behoorde de Villa Torlonia toe aan de bankiersfamilie Torlonia, een adellijke en schatrijke familie. In 1925 nodigde Giovanni Torlonia junior de kersverse premier van Italië, Mussolini, uit om te gaan wonen in de grootste villa op het terrein. Giovanni trok zich terug in La Casina delle Civette, het spectaculaire Uilenhuisje even verderop in het park.
Veel veranderingen liet de familie Mussolini niet los op haar nieuwe onderkomen. Er werden twee badkamers gebouwd (een voor Benito en een voor zijn vrouw Rachele, die beiden op een aparte verdieping leefden en sliepen) en de keuken werd een verdieping hoger opnieuw gebouwd, vanwege de aanleg van de schuilkelder en later de bunker. Mussolini werkte overdag in Palazzo Venezia in het centrum van de stad, maar rond lunchtijd kwam hij bijna altijd thuis voor de pranzo, die hij nuttigde met Rachele en hun vijf kinderen.
Dit ideaalplaatje verandert drastisch in 1940. Mussolini zag de militaire successen van Hitler en besloot aan Duitse zijde mee te gaan vechten. Dat werd gelijk gestraft door de geallieerden, die gebieden in het zuiden van Italië bombardeerden.
Mussolini was werkelijk panisch voor de inzet van chemische wapens en eiste dat er per direct een schuilkelder zou worden aangelegd onder het terrein van de Villa Torlonia. Die kelder kwam er al in juni 1940. Op het terrein stond al een tijdje een oude wijnkelder leeg, die werd omgetoverd en uitgebreid tot schuilkelder onder een kunstmatig aangelegd meertje. Er werden twee veiligheidsuitgangen aangelegd en er werden twee stalen deuren ingezet om giftige gassen buiten te houden. Heel lang was deze schuilkelder niet toegankelijk, maar sinds kort is ook deze ruimte geopend voor publiek.
De ingang van de Primo rifugio di Villa Torlonia bevindt zich in de tuin van het park. Het gezin Mussolini moest bij het afgaan van het luchtalarm, vaak ’s nachts, de tuin doorlopen om af te kunnen dalen in de schuilkelder – een niet geheel ongevaarlijke onderneming. Na de afdaling betreed je een kleine ruimte van ongeveer zeventig vierkante meter. Je ziet een klein toilet, een bureau en een installatie die lucht kon verversen, allemaal origineel volgens gids Lorenzo.
‘Het gezin kon het hier een paar uur uithouden. Maar echt goed uitgerust voor een oorlog was deze schuilkelder niet. Bij heftige luchtaanvallen met zware bommen zou deze schuilkelder het nooit hebben overleefd.’ Vandaar dat er al snel werd besloten om een nieuwe schuilkelder aan te leggen, direct onder il Casino Nobile.
Deze Secondo Rifugio di Villa Torlonia bevindt zich direct onder het woonhuis, op de plek waar eerst de keuken en de verwarmingsinstallatie zaten. De ruimte kreeg een plafond van 120 centimeter gewapend beton, dikke muren, speciale deuren die giftige gassen konden weren en een systeem om de lucht te verversen. ‘Deze schuilkelder is door de familie Mussolini regelmatig gebruikt,’ vertelt Lorenzo. Aan de muur hangen pamfletten die de geallieerden over Rome uitstrooiden om de inwoners te waarschuwen voor geplande bombardementen.
Mussolini werd steeds banger voor de vijand – en terecht. Na de bombardementen in oktober 1942 op Turijn, Milaan en Genua voelde Mussolini de hete adem van de geallieerden in zijn nek en besloot hij dat er een echte bunker gebouwd moest worden op het terrein van de Villa Torlonia. In november 1942 begon men met de bouw van deze bunker in samenwerking met i vigili del fuoco, de brandweer.
Tijdens de bouw van de bunker werden veel archeologische vondsten gedaan: olielampjes werden opgegraven, maar ook marmeren fragmenten van beelden en restanten van menselijke skeletten uit waarschijnlijk een christelijke catacombe. We zijn hier in natuurlijk buiten de stadsgrens van het oude Rome, dus de vondst van catacomben op deze plek is niet vreemd.
‘Een paar honderd meter verderop zijn er zelfs Hebreeuwse catacomben gevonden,’ vertelt Lorenzo. ‘De laatste jaren werd er druk gewerkt aan de restauratie van deze catacomben, maar het geld voor de restauratie is op en de werkzaamheden zijn gestaakt. Eenmaal per jaar heeft de joodse gemeenschap van Rome toegang tot de catacombe.’
Net als de restauratie van de joodse catacomben verliep de bouw van de bunker moeizaam. De fundering moest twee keer verlaagd worden en er kwamen steeds meer onvoorziene complicaties bij. Iets in Mussolini zei hem dat hij de bunker nooit zou gaan gebruiken. En Il Duce kreeg gelijk. Op 19 juli 1943 begonnen de bombardementen op Rome. Treinstations, fabrieken en vliegvelden werden zwaar getroffen.
Villa Torlonia bleef gespaard. Maar Mussolini wachtte een wreder lot. Hij werd op 25 juli in Rome gearresteerd. Op 28 april 1945 werd hij in de buurt van Como geëxecuteerd. Zoals Mussolini had voorspeld, had hij de bunker nooit gebruikt. Sterker nog: de bunker was niet eens af – deuren ontbraken en technologische systemen waren nog niet aangelegd.
Hoe ging het verder met de Villa Torlonia? In eerste instantie werden er Britse en Amerikaanse militairen gelegerd. Lorenzo: ‘Zij voetbalden in de tuinen en sliepen in il Casino Nobile, onder hetzelfde dak als waar eerst Mussolini sliep.’
De bunker die nooit werd gebruikt
Een bezoek aan dit ondergrondse complex is indrukwekkend, met name de bunker. Als je licht claustrofobisch bent, haal je even een diepe teug frisse lucht voordat je zes meter onder de grond afdaalt in de enige echte bunker die Italië telt. In deze bunker kon de familie Mussolini een gruwelijke luchtaanval overleven. Als je in de bunker bent, krijg je een gevoel van onkwetsbaarheid. Maar wat wil je, met muren van vier tot zes meter dik gewapend beton om je heen.
Pas in 2006 werd begonnen met de restauratie van de bunker. Vrijwel direct stuitten de archeologen op een Etruskisch graf, waar Lorenzo je ook op wijst tijdens de rondleiding. In 2010 werd de bunker echter gesloten voor publiek vanwege het vrijkomen van radon, een radioactief gas. Dat probleem is verholpen en nu kunnen kleine groepen een bezoek brengen aan de schuilkelders en de bunker van Mussolini. Je moet wel even vooraf reserveren.
foto’s: Paul Janssen | Mariska Doesburg
Deze week maakte Sotterranei di Roma bekend dat er vanaf eind oktober tot en met eind maart maar liefst vijfduizend bezoekers de bunker van Mussolini al hebben bezocht. Ga jij ook binnenkort?
Praktische informatie
Villa Torlonia ligt aan Via Nomentana 70. Voor het reserveren van een rondleiding ga je naar de site van Sotteranei di Roma, waar je na een (gratis) registratie een reservering kunt maken. De rondleidingen worden meestal gegeven in Italiaans en Engels, maar soms is er ook een Nederlandstalige gids. Een rondleiding duurt ongeveer anderhalf uur en kost € 7,-. Kinderen jonger dan zes jaar mogen gratis naar binnen en 65+’ers kunnen mee voor € 5,-.
