Sabbioneta – de ideale stad van Vespasiano Gonzaga

Sabbioneta is een van de beste voorbeelden van hoe men in de renaissance een ‘ideale stad’ zag. Dit perfect bewaard gebleven pareltje vlak bij Mantova werd in de tweede helft van de zestiende eeuw gebouwd, naar een ontwerp van Vespasiano Gonzaga.

De ideale stad van de renaissance

Deze Vespasiano, die in het nabijgelegen Mantova woonde, wilde op deze plek ‘de ideale stad van de renaissance’ bouwen. Een groots plan, met ideeën die volgens velen niet uitvoerbaar waren en getuigden van grootheidswaanzin.

Maar Gonzaga liep niet met zijn hoofd in de wolken. Hij wilde zijn stad echt gerealiseerd zien. Hij liet zich niet van het idee weerhouden en in 1556 begon men dan inderdaad met de werkzaamheden. Langzamerhand verrees er een stad met een regelmatige en rechthoekige rasterindeling, als een soort dambord. Helemaal perfect en bovenal uitzonderlijk mooi.

Klein Athene

De bijnaam van Sabbioneta luidde al gauw ‘klein Athene’, iets waar Gonzaga trots op zal zijn geweest, al vinden wij het dorpje meer op klein Rome lijken…

Palazzo del Giardino

Sabbioneta wordt omgeven door een zeshoekige verdedigingsmuur. Daarbinnen prijken verschillende monumenten, die samen op de Werelderfgoedlijst van Unesco staan. We zullen ze in deze blog in detail laten zien, tijdens een virtuele wandeling door deze ideale stad.

We beginnen aan het Piazza d’Armi, een groot asymmetrisch plein waar Vespasiano’s privéleven zich grotendeels afspeelde. Aan de westkant zie je de ruïnes van de Rocca, maar het indrukwekkendste gebouw aan het plein is het Palazzo del Giardino, dat in Vespasiano’s tijd Il Casino werd genoemd.

Men begon met de bouw in 1577 en werkte nog aan de laatste details toen Vespasiano overleed, in 1591. Hij gebruikte het als privépaleis, om te lezen, te studeren, tot rust te komen en zich even terug te trekken.

Van buiten oogt het gebouw vrij sober, een schril contrast met de prachtig gedecoreerde zalen en kamers die het palazzo herbergt, met dank aan Bernardino Campi en zijn medewerkers. Zij hebben gezorgd voor kleurrijke fresco’s die grotendeels bewaard zijn gebleven.

Bewonder het Gabinetto di Venere (met een geheime trap) en de Sala dei Venti, de ‘Zaal van de Wind’, waar zes putti door hard te blazen een storm opwekken. Net zo mooi zijn de Sala di Marte, gewijd aan oorlogsgod Mars, en de Sala dei Sogni, de ‘Zaal van de Dromen’.

Op de piano nobile vind je de Saletta dei Ceari, zo genoemd vanwege de zes geschilderde ‘standbeelden’ van de Romeinse keizers tussen de zuilen. Een ruimte verder zie je het Circus Maximus en het Circus Flaminius, twee stadions in het oude Rome.

Van het oude Rome kom je terecht in de wereld van mythes, met onder anderen Aeneas en Orpheus. Groots en indrukwekkend is de Sala degli Specchi, de ‘Spiegelzaal’, met een houten cassetteplafond en vier grote fresco’s die de mythe van Paris vertellen.

De fresco’s zijn geschilderd door kunstenaars uit Cremona en waarschijnlijk ook door een Vlaamse schilder, wellicht Jan Soens. In de Camerino delle Grazie schitteren grottesche op de muren, fresco’s in de stijl van Pompeï.

Als je de fresco’s in detail bekijkt, zie je hier en daar een schorpioen opduiken. Niet alleen het sterrenbeeld van Vespasiano, maar óók een verwijzing naar de syfilis waar hij aan leed…

Galleria degli Antichi

Het indrukwekkendste bouwwerk van heel Sabbioneta is de Galleria degli Antichi, een galerij met een lengte van maar liefst zesennegentig meter. Hiermee is het de op twee na langste galerij ter wereld, na die van het Vaticaan en die van de Galleria degli Uffizi (in Florence).

De galerij (die ook wel Corridor Grande wordt genoemd) werd gebouwd in 1584. Vespasiano stalde er zijn grote collectie marmeren beelden. De wanden zijn beschilderd met de prachtigste taferelen, van allegorische figuren tot bloemen.

Ook beneden is de galerij prachtig, weliswaar zonder versieringen maar met een schitterend spel van bakstenen, licht en schaduwen.

Palazzo Ducale

Aan het Piazza Ducale schittert het Palazzo Ducale, het eerste onderdeel van Vespasiano’s ambitieuze plan. Helaas zijn veel van de kunstschatten verloren gegaan of meegenomen (in Napels vind je er nog heel wat van terug), maar alleen al het gebouw is prachtig.

Op de begane grond scharen de zalen zich om de Cortile d’Onore. Wij gaan echter meteen naar de eerste verdieping, waar in de Salone delle Aquile een reeks prachtige beelden van ridders op hun paarden te zien is, met in het midden Vespasiano zelf. Paarden waren de grote trots van de Gonzaga’s en dus werden de belangrijke mannen uit de familie vaak op een paard geportretteerd.

Via de Camerino del Sole belanden we in de Sala degli Imperatori (ook wel Sala del Trono genoemd), met de familiewapens van de Gonzaga’s, de Colonna’s en de Aragona’s. Op cirkels prijkt ook het fruit uit die tijd (met ook de net uit Amerika gearriveerde maïs en pepers), een symbool van welvaart en vruchtbaarheid.

Nog mooier is de Galleria degli Antenati, met eenentwintig portretten van Vespasiano’s voorouders in basreliëf. Hier komt de geschiedenis van de familie van de grote dromer die Sabbioneta realiseerde echt tot leven.

Verderop, in de Salone degli Elefanti, trekt een stoet olifanten over de muur. In de Sala dell’Angelo vind je een prachtig bewerkt houten plafond met hout van de Libanonceder.

De Sala degli Ottagoni, eveneens gesierd met zo’n fantastisch plafond van hout, huisvestte de bibliotheek. ‘Buoni libri sono come prismi in cui si può specchiare infinitamente,’ zo schreef Vespasiano aan Aldo Manuzio, een Venetiaanse boekdrukker. ‘Goede boeken zijn als prisma’s waarin je je oneindig kunt spiegelen.’ De planken vol boeken die zich hier ooit bevonden werden gedoneerd aan een klooster, waar ze helaas allemaal verdwenen zijn.

Nog meer houtsnijwerk schittert op het plafond van de Sala dei Grappoli, vernoemd naar de volle wijnranken die Vespasiano wellicht lieten dromen van feesten waarbij de wijn rijkelijk zou vloeien…

Teatro all’Antica

Het was het laatste architectonische meesterwerk onder leiding van Vespasiano: het Teatro all’Antica, het eerste moderne privétheater ter wereld. Het werd gebouwd tussen 1588 en 1590, naar een ontwerp van Vincenzo Scamozzi. Deze Venetiaanse architect was ook betrokken bij Palladio’s werken in Vicenza.

Het theater is versierd met verschillende nissen en fresco’s en met twaalf Korinthische zuilen die stuk voor stuk een beeld van de goden van de Olympus dragen. Op de achtergrond zie je een aantal Romeinse monumenten: de Engelenburcht, het Capitool, het Colosseum en de Mercati di Traiano.

Op het toneel schitteren Venetiaanse monumenten. Het plafond was ooit blauw en loopt een beetje af richting het toneel, om de optische beleving van de toeschouwers (met de mannen beneden en de vrouwen boven) te versterken.

Vespasiano gebruikte het theater slechts korte tijd, daarna deed het onder andere dienst als kazerne. Her en der zijn nog inscripties van Spaanse soldaten te zien.

Dertig jaar geleden is het theater mooi gerestaureerd. Het is een van de sfeervolste theaters die we ooit zagen, al is het aan de buitenkant helemaal niet als zodanig herkenbaar.

Nog meer moois in Sabbioneta

Het mausoleum en een bronzen standbeeld van Vespasiano zijn te zien in de Chiesa dell’Incoronata. Ook de moeite van een bezoek waard zijn de Santa Maria Assunta (met de prachtige Cappella Bibiena) en de synagoge, waar wij vanwege tijdgebrek (de synagoge gaat rond het middaguur dicht) slechts een snelle blik naar binnen kunnen werpen.

Praktische informatie voor een bezoek aan Sabbioneta

Een bezoek aan Sabbioneta start bij het informatiepunt in het Palazzo del Giardino. Dit is geopend van dinsdag tot en met zondag van 9.30 tot 13.00 uur en van 14.30 tot 18.00 uur.

Een kaartje voor een bezoek aan het Palazzo Giardino (met de galerij), het Teatro all’Antica, het Palazzo Ducale en de synagoge kost € 12,-. Voor een bezoek met audiotour betaal je € 16,-.

Voor studenten, jongeren en ouderen geldt een korting. Kinderen tot en met twaalf jaar mogen Sabbioneta gratis bezoeken. Wil je ook een aantal musea in Mantova bezoeken, dan kan de Mantova Card een handige aanschaf zijn.

Voor een bezoek met gids betaal je € 17,- per persoon. Rondleidingen zijn er op zaterdag en zondag om 11.00 en om 14.30 uur (op andere dagen slechts na reservering via sabbioneta@coopculture.it).

Wij kregen een rondleiding van Marcella Luzzara, die zichzelf gekscherend ‘de vierde vrouw van Vespasiano’ noemt, zo veel weet ze van deze bijzondere man en vooral van zijn unieke erfenis.