Geheime pleinen – Piazza Torcello in de lagune van Venetië

Pascal: ‘Sinds een paar maanden ben ik bezig met research voor een boek dat Italië tot leven brengt aan de hand van onbekende verhalen en locaties. Als vertrekpunt heb ik la piazza gekozen, het plein, de plek waar sinds oudsher het politieke, het commerciële en het religieuze leven van een stad samenkomt.

Het plein heeft alles wel gezien en meegemaakt. Als stille getuigen vormen ze meer dan eens het decor voor geschiedkundige evenementen, culinaire tradities, spannende legendes, architectonische hoogstandjes en folkloristische feesten.

Nu, eeuwen later, doen de Italiaanse pleinen een boekje open en gunnen ze ons een blik in hun memoires. Onder de titel Geheime pleinen verzamel ik ze uiteindelijk in een mooi boek. In deze blog alvast een voorproefje, over een prachtig plein in Torcello (Venetië).

Heer en meester over het Piazza Torcello
Het is ongelooflijk, maar dit met gras begroeide onverharde pleintje, op tien kilometer van het wereldberoemde Piazza San Marco, was 1500 jaar geleden de geboorteplek van de Venetiaanse cultuur én het machtscentrum van de lagune, inclusief Venetië!

Het plein heeft nu meer weg van een erf dan van een belangrijk stadscentrum. De Santa Maria Assunta, de kathedraal met het indrukwekkende geboortejaar 639, staat nog immer elegant op haar grondvesten. Haar toren steekt fier en loodrecht de hemel in, in tegenstelling tot torens van de buureilanden Burano en Murano die flink zijn verzakt en dus uit het lood staan.

In deze groene oase vind je ook de Troon van Atilla, een sofa uit één blok marmer gebeiteld. Zoals de bisschop en de rechter dat meer dan duizend jaar geleden al deden, kun je er plaatsnemen om je even heer en meester van de lagune te voelen.

Machtiger dan Venetië
Hoe is het mogelijk dat een gehucht met vijftien inwoners ooit machtiger dan Venetië was? Hoe kon dit piepkleine eilandje de scepter zwaaien over de hele lagune van Venetië? Het antwoord is simpel: Torcello lag op het juiste moment in de geschiedenis van de lagune op de juiste plek.

In de vijfde eeuw na Christus schitterde de rijkdom van het Romeinse Rijk tot waar je maar kon kijken. De stad Altino was een van de grootste steden in Noord-Italië. Ze had haar eigen bisschop, haar eigen bestuur en een gezonde economie.

Ten zuidoosten van die rijke stad lag de uitgestrekte lagune, waar ijverig werd gevist. Venetië bestond nog niet, maar een van de weinige eilandjes waar iets van beschaving te vinden was, heette Torcello. Vissers stopten er hooguit om noodzakelijk onderhoud aan hun boten te verrichten of om te schuilen wanneer de weergoden van zich lieten horen. Naar Altino terugvaren was dan geen optie.

Overigens betekent Altino letterlijk ‘ietsje hoger’. Die naam verwijst uiteraard naar de positie van de stad ten opzichte van de lagune, waar eb en vloed vrij spel hadden. Altino lag hoog genoeg om nooit onder water te lopen.

Ergens halverwege die vijfde eeuw werd het onrustig in Altino. Verschillende boodschappers die aan de andere kant van de Alpen waren geweest, hadden vernomen over de aantocht van de Hunnen. De dreiging van een aanval uit het noorden werd alsmaar concreter.

In 452 kreeg de bisschop van Altino, Eliodoro, het op zijn heupen en vluchtte naar de enige plek in de lagune waar hij veilig was: Torcello.

Slim, want die gevaarlijke ‘barbaren’ uit het hoge noorden hadden geen kaas gegeten van boten bouwen, laat staan van navigatie. Torcello was zo voor hen een onbereikbaar oord. Veel stedelingen uit Altino volgden het voorbeeld van hun kerkelijk leider. Binnen no time bood Torcello onderdak aan duizenden vluchtelingen die vanaf het vasteland de lagune overstaken.

Uiteraard waren dit niet de armsten van de stad. Edellieden, politici en middenstanders namen de benen, diegenen die voldoende geld hadden om zich zo’n vlucht te permitteren. Zij bouwden op Torcello niet alleen aan een nieuw leven, maar ook aan een nieuwe stad en een nieuwe cultuur.

Traditionele activiteiten op het eilandje, zoals zoutwinning en visvangst, breidden zich uit, terwijl de nieuwe bewoners zich met name stortten op de edelsmederij, de handel en de broodnodige ambachten om aan de vraag van een groeiende stad te voorzien.

Er volgden jaren waarin Torcello aanzicht en macht verwierf. Tussen de zevende en de tiende eeuw groeide de bevolking tot minstens twintigduizend inwoners. Kunst, religie en handel ontwikkelden zich, maar met het ontbreken van invloeden van het vasteland deed zij dat op haar eigenzinnige, unieke wijze.

Vanuit het niets veroverde Torcello een plek op de landkaart. Tot ver voorbij het jaar 1000 fonkelde het als een parel in de lagune. Overigens zijn de Hunnen nooit tot over de Alpen gekomen. De Lombarden hebben daarentegen Altino onverwacht ingelijfd en uitgeleefd, maar dat terzijde.

Niets blijft echter bij het oude. Nog voordat Venetië als dorpje überhaupt levensvatbaar was, beleefde Torcello, in de twaalfde en de dertiende eeuw, haar eerste economische crisis. In een poging te overleven, stortten de inwoners zich op het verwerken van wol. Niet zonder succes, maar het mocht niet baten.

Zo’n tweehonderd jaar later had namelijk ook de natuur een vervelende verassing in petto. Op verschillende plekken rond Torcello begon de lagune dicht te slibben en tot overmaat van ramp veranderde de rivier Sile van koers. In het ondiepe water rond Torcello liep de temperatuur makkelijk op. Bacteriën kregen vrij spel en ziekten als malaria bedreigden de bevolking.

Rond 1500 begon een grote uittocht. De inwoners van Torcello zochten hun heil elders. Altino was inmiddels een verwoeste stad en dus geen optie meer. Het nieuwe Venetië, op steenworp afstand, lonkte met haar vrije bouwgrond en groeiende welvaart. Ook Murano plukte de vruchten van de ondergang van Torcello .

Op Venetië schoten de nieuwe huizen, overheidsgebouwen en kerken als paddenstoelen uit de grond. Dat trok handelsreizigers en kooplieden aan. Waar geld is gaan goederen én mensen. Steeds meer mensen kozen voor een stad waar het water op de een of andere manier geen bedreiging vormde, maar rijkdom.

De rest is geschiedenis. Weinig, bijna niets, is nog over van de oorspronkelijke bebouwing op Torcello. Niet alleen omdat het allemaal zo lang geleden is, maar vooral omdat de meeste families en ook ‘de kerk’ al het materiaal waarvan hun huizen waren gebouwd, meenamen naar Venetië om het daar te hergebruiken. In zekere zin waren zij hun tijd ver vooruit, milieuvriendelijker kan bijna niet…

Het is dus een klein wonder te noemen dat de Santa Maria Assunta op het groene pleintje deze dramatische geschiedenis heeft overleefd en nog steeds te bezichtigen is.

De boottocht naar Torcello, vanuit Venetië door de lagune is prachtig. Neem lijn 12, die meert ook aan bij Murano en Burano. Voor de kathedraal betaal je vijf euro entree, maar dan sta je een paar minuten later wel op een prachtige mozaïekvloer en oog in oog met gouden fresco’s. Zo mooi heb je ze nooit eerder gezien.

Reserveer een lunch of ga voor een welverdiende aperitivo naar het terras van Locanda Cipriani. Beroemde, internationale sterren en wereldleiders gingen je voor, zoals onze eigen prinses Beatrix, Lady Diana, Hemingway, Maria Callas, Queen Elisabeth II, president François Mitterand, Audrey Hepburn, Winston Churchill, Jerry Lewis, Anthony Quinn, Tom Cruise, Paul Newman, Liza Minelli, Elton John, Mick Jagger, Charlie Chaplin, Steven Spielberg en Bernardo Bertolucci. Dankzij deze namen weerklinkt de grootsheid van Torcello, een vergeten eiland dat ooit zo belangrijk was…’

foto: Locanda Cipriani

Ga vaker met Pascal mee op reis!
Pascal woont in Italië. Als televisieproducer werkt hij aan uiteenlopende programma’s waarvoor hij de mooiste locaties bezoekt en steeds weer bijzondere mensen ontmoet. Je kunt dagelijks op de hoogte blijven van zijn televisie-avonturen in Italië via Instagram, je volgt hem via Pascal_Horbach en/of Italieinmijnbroekzak. Al zijn verhalen voor Ciao tutti lees je via deze link, nog veel meer verhalen lees je op zijn eigen blog Italië in mijn broekzak.