Ter ere van Halloween, Allerheiligen (Ognissanti) en Allerzielen (Giorno dei Morti) maken we een reis langs een aantal lugubere plekken in Italië, van een kapel vol schedels in Milaan tot een kerk met gekroonde schedels in Matera, van een enorm skelet tot een kerkhof vol schedels en catacomben met grijnzende mummies.
San Bernardino alle Ossa in Milaan (Lombardije)
Een van de luguberste plekken van Milaan is de kapel van de San Bernardino alle Ossa, die is volgestouwd met botten en knekels van het kerkhof dat ooit hier in de buurt lag. In de dertiende eeuw was er op dit kerkhof te weinig ruimte om alle nieuwe doden te begraven.
De oplossing? Oudere skeletten werden opgegraven en alle botten werden ondergebracht in een kleine ruimte. Later werd er naast deze knekelkamer een kerk gebouwd; wellicht omdat men zich toch een beetje schuldig voelde over het verplaatsen van de doden. In de kerk, die als naam de San Bernardino alle Ossa kreeg (de Heilige Bernardinus bij de botten), werd een speciale kapel ingericht voor de botten.
Of eigenlijk kun je beter zeggen mét deze botten. Alle schedels, dijbenen, ruggenwervels en kuitbenen kregen namelijk een plek in de kapel – iets wat je als bezoeker nog altijd kunt zien. Je staat letterlijk oog in oog met de schedels, onder een door Sebastiano Ricci prachtig beschilderd frescoplafond.
Ossario di Solferino & Cappella Ossario di San Martino (Lombardije)
Ook Solferino, ten zuiden van het Gardameer, heeft een knekelkapel. In de San Pietro in Vincoli zijn meer dan veertienhonderd schedels en zevenduizend botten van gesneuvelde soldaten te zien, die hier kriskras door elkaar liggen, zonder onderscheid tussen rang, ras en nationaliteit.
Even verderop wacht er nog zo’n knekelkapel, dit keer in de schaduw van de Torre di San Martino della Battaglia. Vanaf de toren vergezellen monumenten en gedenkstenen je naar de knekelkapel waar de skeletten en schedels van gesneuvelde soldaten een rustplaats hebben gevonden.
Calamita Cosmica in Foligno (Umbrië)
In de voormalige Chiesa dell’Annunziata in Foligno bewonder je een gigantisch skelet van de hand van Gino De Dominicis uit Ancona. De kunstenaar wilde spelen met de associaties met de dood die inherent zijn aan het beeld van een skelet, door een geraamte van zulke immense proporties te creëren dat het onmogelijk te vermijden is.
Het enorme menselijke skelet is maar liefst vier meter hoog en vierentwintig meter lang en heeft een opvallende spitse neus, als de snavel van een vogel. Het kreeg de naam Calamita Cosmica, omdat het mensen tegelijkertijd zal aantrekken en afstoten. Via deze link lees je er meer over.
Museo delle Mummie in Ferentillo (Umbrië)
Ferentillo is vooral beroemd dankzij het Museo delle Mummie, onder de Santo Stefano, met zoals de naam al doet vermoeden een aantal echte mummies. Door een bepaalde schimmel in de bodem zijn veel van de lang geleden begraven inwoners (en dieren) van het dorpje gemummificeerd.
Zo ook twee Chinese pelgrims en twee vogeltjes, die als experiment werden begraven om te kijken of ook zij tot mummies zouden verworden.
foto’s: Museo delle Mummie
Chiesa dei Morti in Urbania (Le Marche)
Een van de luguberste ‘attracties’ van Urbania is de Chiesa dei Morti. In 1816 werd deze ‘kerk van de doden’ door de monniken geschonken aan het Broederschap van de Dood, die als doel had om de uitvaart van armen en hulpbehoevenden te bekostigen. In 1833 bouwden ze een klein overdekt kerkhof achter de kerk, compleet met nissen in de muren.
Uit de graven rond de kerk werden achttien bijzonder goed geconserveerde lijken opgegraven en in de nissen opgezet. Het lijkt net of ze als natte was aan een lijntje hangen te drogen, brrr… Onder de doden zijn mannen, vrouwen en zelfs kinderen.
De mummies dateren uit de zestiende tot en met de achttiende eeuw en zijn waarschijnlijk door de aanwezigheid van bepaalde schimmels in de aarde goed geconserveerd gebleven. Toch zouden we ze liever een wat anoniemere rustplaats gunnen, zonder bezoek van toeristen…
Mummies in Monsampolo del Tronto (Le Marche)
Het Museo della Cripta e le mummie in Monsampolo del Tronto, is trots op de aanwezigheid van twintig echte mummies, die in 2003 in de crypte onder de lokale kerk werden gevonden. Het bijzondere van deze vondst is dat negentien van de twintig lichamen een vrij uniek natuurlijk proces van mummificatie hebben ondergaan.
Waarschijnlijk zijn de dode lichamen tussen 1500 en 1700, als gevolg van een vermoedelijke epidemie, ommuurd. De condities waarin ze zich bevonden hebben ervoor gezorgd dat ze grotendeels intact zijn gebleven. Aan de kleding denkt men te kunnen afleiden dat het waarschijnlijk mensen uit de armere lagen van de bevolking waren.
In de crypte zie je naast de gemummificeerde lichamen ook de kleding, de stoffen, de rozenkransen, de medailles, de ringen en alle voorwerpen die tijdens de archeologische opgraving werden gevonden.
Bij de entree van het museum kom je langs de kapel van la buona morte, ‘de goede dood’, de plaats waar de mummies werden gevonden en waar ook een mooie muurschildering te zien is.
Santa Maria della Concezione dei Cappuccini in Rome (Lazio)
Aan het begin van de Via Veneto – in de tijd van Fellini de meest mondaine straat van Rome – vind je de Santa Maria della Concezione dei Cappuccini. De Kapucijner monniken hebben in deze kerk gedurende eeuwen de botten van overleden broeders bewaard.
Oude graven werden geruimd om plaats te maken voor nieuwe. Met de botten en schedels van hun voorgangers decoreerden de monniken een rij macabere knekelkapellen onder de kerk.
Sommige skeletten zijn bij elkaar gehouden. Zo sta je ineens oog in oog(kas) met een paar leden van de voorname Barberini-familie die zich tevens Kapucijner monnik mochten noemen (paus Urbanus VIII heeft de kerk laten bouwen omdat zijn broer Antonio Barberini zich bij de orde had aangesloten).
Veel vaker werd de menselijke anatomie (letterlijk) losgelaten en kreeg de creatieve geest de vrije hand. Herken jij in de patronen op de muren en aan het plafond nog sleutelbeenderen, schouderbladen en ellepijpen?
Op een inscriptie lees je de macabere woorden: ‘Wat jij bent, waren wij. Wat wij zijn, zul jij zijn’. Een dubbelzinnige boodschap gezien het verleden van deze straat – dat ook roem vergankelijk is, daar weet de Via Veneto alles van.
Santa Maria dell’Orazione e Morte in Rome (Lazio)
Deze kerk aan de Via Giulia ontfermde zich vanaf 1573 over de anonieme doden van Rome: de lijken die men in vroeger eeuwen nog wel eens van straat, uit de goot of uit de Tiber viste.
De schedels en beenderen van die armoedzaaiers zonder naam werden in de crypte tentoongesteld en kunnen daar nog altijd als zodanig bekeken worden.
Memento mori, wilden de broeders iedere bezoeker op het hart drukken: ‘gedenk te sterven’. Of, zoals op de gevel te lezen valt: Hodie mihi cras tibi, ‘vandaag ik, morgen jij’.
Tussen 1552 en 1896 werden meer dan achtduizend skeletten bijgezet in de ondergrondse grafruimte of knekelkerk, zodat letterlijk alles wat je tegenwoordig in de crypte ziet – tot en met de decoraties en de lampen – bestaat uit botten en schedels.
Ook in andere kerken in Rome zijn schedels te zien, zoals die van San Valentino in de Santa Maria in Cosmedin (met in het voorportaal de Bocca della Verità):
Onderstaand skelet is te vinden in de Santa Maria del Popolo:
Bijzonder is in dit kader ook ons verhaal over de Confraternita dei Sacconi Rossi, een broederschap op het Tibereiland die zorg draagt voor de slachtoffers van de Tiber.
foto’s: Confraternita dei Sacconi Rossi
Museo delle Anime del Purgatorio in Rome (Lazio)
Een bijzondere bezienswaardigheid is het Museo delle Anime del Purgatorio. Tijdens een brand in een van de kapellen van de Chiesa del Sacro Cuore del Suffragio (een neogotische kerk die héél erg opvalt tussen de Romeinse gebouwen langs de Tiber) zag priester Victor Jouët een gezicht achter het altaar.
Het keek hem aan met een blik die de priester later als melancholisch zou omschrijven. Het gezicht was van een verdoemde, veroordeeld tot het vagevuur.
De priester ging op zoek naar meer personen die vanuit het vagevuur contact hadden gezocht en startte met de collectie van het Museo del Purgatorio: een veelzijdige collectie bijzondere objecten waarop de sporen van die contacten vereeuwigd zijn.
Santa Maria delle Anime del Purgatorio ad Arco in Napels (Campanië)
Onder de kerk Santa Maria delle Anime del Purgatorio ad Arco gaat een bijzondere wereld schuil. Je wordt bij de ingang al verwelkomd door een aantal doodskoppen, maar in de crypte stuit je op nog veel meer ‘zielen van het vagevuur’, waarnaar de kerk is vernoemd.
Meer dan tweeduizend schedels staren je aan. Ze behoorden vooral toe aan de Napolitanen die het leven lieten tijdens de grote pestuitbraak van 1656 en aan arme inwoners van de stad, voor wie de familie geen graf kon betalen.
Indrukwekkend is het knekelkapelletje van Lucia, een jong meisje dat samen met haar geliefde omkwam tijdens een schipbreuk. Sinds haar dood is ze de beschermster van de bruidjes.
Haar graf is altijd bedolven onder bloemen, briefjes, haarklemmetjes, rozenkransen, snoepjes, munten, speelgoedautootjes, heiligenbeeldjes, bidprentjes, knuffelberen, armbandjes, strikjes en kaarsjes, met name van mensen die Lucia komen vragen om een voorspoedig huwelijk of een nieuwe liefde, zoals ook te lezen valt op een vertederend briefje van een puber, dat we er aantroffen: ‘Proteggi la mia famiglia e fammi trovare un bravo ragazzo’ (bescherm mijn familie en help me een goede jongen te vinden).
Tot ver in de twintigste eeuw was het de gewoonte een of meer schedels te adopteren en voor hun zielenheil te bidden. Hoewel dat nu niet meer mag, is de devotie er niet minder om – elke schedel in deze crypte mag rekenen op een flinke lading wensen, opgetekend op briefjes, visitekaartjes, metrotickets en servetjes, vergezeld van rode pepertjes, foto’s, geld, sigaretten, pleisters, zegelringen en andere ‘souvenirs’.
Cimitero delle Fontanelle in Napels (Campanië)
Het Cimitero delle Fontanelle is vernoemd naar de talrijke waterbronnen die in dit stukje van de stad ontspringen. Dit kerkhof werd voor het eerst gebruikt in de zestiende eeuw, maar vooral tijdens de uitbraak van de pest in 1685 werden er veel doden begraven.
In 1836 was er een enorme cholera-epidemie in het centrum van Napels, met veel doden die snel begraven moesten worden tot gevolg. De verzameling botten en schedels werd zo steeds omvangrijker.
De priester Gaetano Barbati nam in 1872 de taak op zich om alle botten en skeletten die op dat moment aangetroffen werden schoon te maken en te catalogiseren. Een macaber monnikenwerk, dat echter door veel Napolitanen werd gewaardeerd.
Veel Napolitanen hebben in het verleden zelfs een capuzzella, zoals het lieflijke Napolitaanse woord voor schedel luidt, geadopteerd. Dat klinkt misschien gek, maar in Napels was het de gewoonste zaak van de wereld. Door te zorgen voor een van de talloze schedels, zou je namelijk beschermd worden door de doden.
Daarom wreven de Napolitanen de schedels mooi op, plaatsten ze op een kussentje of in een houten kapelletje en versierden ze met bloemen, rozenkransen en fotootjes van overleden familieleden. Ze kwamen geregeld even langs, om een kaarsje op te steken en te bidden, met oneindig veel dankbetuigingen als een gebed werd verhoord.
Ook bijzonder om te bezoeken in Napels: de schedel met de oren in de Chiesa di Santa Luciella ai Librai en de kloostertuin van het Certosa di San Martino, met een stukje dat wordt omringd door schedels, als een in het oog springend memento mori.
Chiesa del Purgatorio in Matera (Basilicata)
Deze barokke kerk ligt net buiten de iconische Sassi van Matera. Je herkent hem meteen aan de talrijke schedels, skeletten en andere decoraties die verband houden met de dood.
De Chiesa del Purgatorio, de ‘kerk van het vagevuur, werd gebouwd als een plek waar mensen konden bidden voor de zielen die vastzaten in het vagevuur, tussen hemel en hel. Het bovenste deel van de gevel toont engelen, fruitmanden en boetelingen gehuld in vlammen.
De houten deur is verdeeld in zesendertig vierkanten en versierd met schedels en botten van edelen, geestelijken en gewone stervelingen. Daarboven staan twee skeletten, één met een zeis en één met een zandloper, naast een embleem met een schedel en een persoon die verteerd wordt door de vlammen. Ook boven de zijdeuren zijn schedels te zien.
Chiesa del Purgatorio in Monopoli (Puglia)
Officieel heet deze kerk de Santa Maria del Suffragio, maar de inwoners van Monopoli noemen het de Chiesa del Purgatorio. Niet gek als je ziet dat schedels en skeletten dit bouwwerk sieren.
Op de toegangsdeur staan er al twee tegenover elkaar afgebeeld, allebei omringd door symbolen. Zo zie je een kroon en een mijter, maar ook verschillende werkgereedschappen. Hier schuilt een bijzondere boodschap achter: of je nu rijk of arm bent, na de dood is iedereen gelijk.
Waar in andere kerken met name belangrijke geestelijken worden geëerd, is het hier ‘de gewone mens’. En wel op een ietwat lugubere manier: er zijn acht gemummificeerde lichamen te zien, gehuld in zwarte gewaden met daarop de rode vlammen van het vagevuur. Zelfs wanneer de kerk is gesloten, kun je de mummies aanschouwen, als je een blik werpt door het linker venster.
Cappella dei Martiri in Otranto (Puglia)
Op 14 augustus 1480 vielen de Ottomanen Otranto binnen. Er volgde een gruwelijk bloedbad. Nadat het stof was neergedaald, zochten enkele overlevenden en geestelijken hun toevlucht in de kathedraal van de stad.
De Ottomanen riepen hen op zich te bekeren, maar ze weigerden en werden daarop gemarteld, terwijl de kathedraal zelf tijdelijk werd gebruikt als paardenstal en later als moskee.
Na de herovering van Otranto werden de lichamen van de achthonderddertien martelaren overgebracht naar de kathedraal. In de loop der tijd werden deze relikwieën verspreid over verschillende locaties, maar een aanzienlijk deel van hun stoffelijke resten bevindt zich nog steeds in de Cappella dei Martiri in de kathedraal van Otranto. In 2013 werden ze allemaal heilig verklaard.
Catacombe dei Cappuccini in Palermo (Sicilië)
Griezel mee op de meest macabere plek van Palermo: de Catacombe dei Cappuccini, oftewel de catacomben van de Kapucijners. In deze catacomben liggen en hangen ruim achtduizend min of meer gemummificeerde lichamen en geraamtes.
Monniken, edellieden, dokters, professoren en kinderen van rijke families, in hun allermooiste kleding, hebben in de duistere gangen een laatste rustplaats gevonden. In deze blog lees je er meer over.
Bijzondere begraafplaatsen in Italië
Veel begraafplaatsen in Italië zijn openluchtmusea, met prachtige beelden en monumenten. Bezoek bijvoorbeeld eens het Cimitero Monumentale in Milaan, het Cimitero Monumentale di Staglieno in Genua, het Certosa di Bologna, het Campo Santo in Pisa, het Cimitero degli Inglesi in Florence, het Campo Cestio in Rome en het Campo Santo Teutonico in Vaticaanstad.
Ook de moeite waard, tot slot, zijn de lugubere fresco’s in de Santo Stefano Rotondo en de catacomben in Rome.
