Dante – de vader van de Italiaanse taal

2021 was het jaar van Dante. Precies zevenhonderd jaar na zijn dood bracht Italië een groots eerbetoon aan il sommo poeta, de grote dichter, die ook na dit herdenkingsjaar nog op veel plekken in Italië tegen zult komen.

In dit artikel delen we alle festiviteiten die voor dit Dantejaar gepland staan, van een schitterende virtuele tentoonstelling in de Galleria degli Uffizi (die je dus ook vanuit huis kunt bewonderen) tot een nieuw museum voor de Italiaanse taal, van speciale kunstwerken tot Dantes woord van de dag.

We hebben zowel activiteiten in zijn geboortestad Florence als elders in Italië verzameld. Uiteraard zullen we dit overzicht aanvullen zodra nieuwe tentoonstellingen of evenementen bekend worden.

De vader van de Italiaanse taal

Wie was Dante? Waarom wordt zijn sterfdag na al die tijd nog zo uitgebreid gevierd? Waarom weerklinkt zijn naam nog dagelijks op Italiaanse scholen en kennen veel Italianen hele stukken van zijn belangrijkste werk uit hun hoofd?

Dante Alighieri, die in 1265 werd geboren in Florence, wordt beschouwd als de vader van de Italiaanse taal. Hij schreef zijn bekendste werk, La Divina Commedia in het Florentijns, de taal van het volk. Dante maakte hiermee, onbewust, het Florentijnse dialect tot de algemene taal van het land dat zich lang na zijn dood Italië zou noemen.

Anders dan veel mensen denken, zijn de verschillende dialecten in Italië niet afgeleid van het standaard-Italiaans. Het is precies andersom: het Italiaans is ontstaan vanuit het dialect dat in het veertiende-eeuwse Florence gesproken werd. Naast Dante traden ook Petrarca en Boccaccio op als ambassadeurs van het Florentijnse dialect. We kunnen hen dus eigenlijk beschouwen als de grondleggers van de Italiaanse taal.

Dantes werk werd op 11 april 1472 voor het eerst gedrukt, in Foligno, als het allereerste gedrukte boekwerk in het Italiaans. Van de driehonderd originele exemplaren die toen werden gemaakt, schijnen er nog veertien over te zijn.

In zijn Convivio legt Dante zelf uit waarom hij in de taal van het volk schreef. Hij wijst op ‘zijn grote liefde voor de moedertaal, die deel uitmaakt van zijn diepste wezen’.

Het Florentijnse dialect had zijn ouders samengebracht: ‘Door de moedertaal zijn mijn ouders met elkaar in contact gekomen […] omdat duidelijk is dat zij een rol heeft gespeeld bij mijn geboorte, vormt zij voor mij een bestaansgrond’.

Ciao tutti Special Dante

Ter ere van het Dantejaar zetten we Dante ook op Ciao tutti in het zonnetje, met een unieke Special over zijn leven, zijn stad en zijn hel. In deze Special vertelt Saskia je alles over Dante, over zijn geboortestad Florence en waar je daar nog op Dante kunt stuiten.

Saskia: ‘Eerst bespreek ik kort het leven van Dante. Wie was hij? Waarom werd hij verbannen uit Florence? Wat weten we over hem en wat is nog in nevelen gehuld? Hoe zag Florence er in de tijd van Dante uit? Ik verklap vast dat de koepel van de Duomo nog gebouwd moest worden…

Daarna gaan we op pad in het huidige Florence, langs de plekken waar Dante zijn voetsporen heeft nagelaten, maar ook langs andere duivelse én paradijselijke plekken in de stad.

Na het bezoek aan Florence verken je Toscane, tijdens een kleurrijke reis langs plekken die nog herinneren aan Dante, hetzij door de aanwezigheid van de dichter zelf, hetzij door fragmenten uit zijn Divina Commedia.

Tot slot is het tijd voor een kennismaking met Dantes Inferno, de hel, die bestaat uit negen kringen. Naarmate je dieper onder de grond komt, worden ze steeds smaller en ontmoet je er steeds grotere zondaars, waarbij Dante getuigt van een grote verbeeldingskracht.’

Via deze link lees je er meer over, bekijk je een preview in beeld en kun je de Dante-Special bestellen.

700 jaar Dante in Florence

Dantes geboortestad pakt dit jaar natuurlijk groots uit, met onder meer een nieuw museum en tijdelijke tentoonstellingen. Er zijn ook plannen voor een grote dansshow op het Piazza Santa Croce en voor een muzikale reeks rondom Dante tijdens de Maggio Musicale, de muzikale meimaand, maar die staan nog even in de koelkast tot duidelijk is wat er dit voorjaar allemaal kan en mag.

We zetten een aantal activiteiten – waarvan enkele ook digitaal – voor je op een rijtje:

Museum voor de Italiaanse taal
Het voormalige Dominicaner klooster van de Santa Maria Novella in Florence zal onderdak bieden aan het nieuwe Museo della Lingua Italiana, een museum voor de Italiaanse taal. Het museum moet eind 2021 de deuren openen, dus we moeten nog even geduld hebben, maar dan gaat er een wereld aan taal voor je open.

Het museum neemt de Carta di Capua uit 960 als startpunt, aangezien dat voor zover bekend het oudste document in het Italiaans is, om vervolgens een taalreis te maken langs schrijvers als Dante, Boccaccio, Petrarca, Machiavelli, Leopardi, Manzoni, D’Annunzio en Sciascia.

Als voorproefje van dit museum organiseert de Accademia della Crusca in 2021 een tijdelijke tentoonstelling in de kloosterruimte, met als titel Dante nel Cinquecento (Dante in de zestiende eeuw).

Dantes woord van de dag
De Accademia della Crusca organiseert nog veel meer, met sinds 1 januari Dantes woord van de dag. Elke dag van dit jaar wordt er online een woord gedeeld, met uitleg (in het Italiaans). Via deze link kun je elke dag meelezen.

Wil je nog dieper in Dantes woordenschat duiken, dan neem je een kijkje in het vocabolario dantesco, waarin een brede verzameling aan woorden is opgenomen.

A riveder le stelle – virtuele expo van Zuccari’s illustraties
De Galleria degli Uffizi start het Dantejaar met een virtuele tentoonstelling van de 88 illustraties die Federico Zuccari maakte aan de hand van Dantes Divina Commedia: 28 van de hel, 49 van het vagevuur en 11 van het paradijs.

De illustraties werden nooit gepubliceerd; Zuccari hield ze tot zijn dood voor zichzelf. Daarna kwamen ze in handen van de familie Orsini, voor wie Zuccari vaak werkte, om later in handen te komen van de familie De’ Medici. Dankzij deze familie maken de illustraties sinds 1738 deel uit van de collectie van de Galleria degli Uffizi.

Ze werden echter bijna nooit tentoongesteld, omdat de illustraties gemaakt met potlood en inkt zeer kwetsbaar zijn. Ze waren voor het eerst te zien in 1865, ter ere van 600 jaar Dante en de eenheid van Italië. Soms worden er wel losse illustraties getoond, maar de enige andere keer dat men alle 88 pagina’s samen kon zien, was tijdens een tentoonstelling in de regio Abruzzo in 1993.

Dante 700 – foto’s van Massimo Sestini
De expositie Dante 700, die eerst in het Palazzo del Quirinale in Rome was te zien en later in de Galleria degli Uffizi in Florence, is ook digitaal te bekijken. Zo geniet je thuis van de twintig foto’s van Massimo Sestini, met onder meer Dantes standbeeld aan de voet van de Santa Croce, het beeld van Dante bij het kasteel van Poppi en een van de oudste portretten van Dante. Via deze link maak je een virtuele tour langs de foto’s.

foto: Massimo Sestini

Non per foco ma per divin’arte
Ook de digitale expositie Non per foco ma per divin’arte, die de Galleria degli Uffizi in 2020 maakte ter ere van Dante, is nog altijd te zien. Je bewondert via deze link alle portretten van Dante en andere danteske werken uit de collectie van het museum op je scherm.

Museo Casa di Dante
Het Museo Casa di Dante onthulde afgelopen jaar al een nieuwe multimediale collectie. In de zomer zal de façade van het museum een speciale Dante-video laten zien en later dit jaar wordt er een modeshow gehouden met kleding geïnspireerd op de stijl van Dante. Je kunt het museum ook virtueel bezoeken, via deze link.

De website 700dantefirenze.it biedt een overzicht van alle activiteiten die in Florence worden georganiseerd rondom 700 jaar Dante.

700 jaar Dante in Toscane

Ook elders in Toscane wordt Dante dit jaar extra in de schijnwerpers gezet. Alle Toscaanse activiteiten ter ere van 700 jaar Dante vind je op danteotosco700.it (beschikbaar in het Italiaans en in het Engels).

Men werkt bijvoorbeeld aan een app waarmee je een Dante-speurtocht kunt doen. In Pistoia zal een kunstwerk met video-installatie te zien zijn van Marinella Senatore, met als titel A salire a le stelle. In het Centro Pecci in Prato maakt kunstenaar Leone Contini een eigentijdse Monte Purgatorio.

De Galleria degli Uffizi in Florence brengt Dante naar het Castello dei Conti Guidi in Poppi, waar een enorme buste van hem staat en waar Dante een deel van de Divina Commedia schreef. Tijdens de expositie Nel segno di Dante – il Casentino nella Commedia (te zien tot 20 november 2021) droom je met Dante mee. Via deze link vind je meer informatie.

De Maremma, een prachtige en nog vrij onontdekte streek in het zuiden van Toscane, eert Dante met het project La Maremma per Dante, cultura per la vita 1321-2021 – met tien maanden (van februari tot en met november) vol concerten, conferenties en andere evenementen. Via deze Facebookpagina vind je alle details.

Il Treno di Dante

Deze zomer kun je een bijzondere treinreis maken in Italië. Ter nagedachtenis aan Dantes dood, dit jaar precies zevenhonderd jaar geleden, tuft Il Treno di Dante, de trein van Dante, door het prachtige landschap van Toscane en Emilia-Romagna. In dit artikel vertellen we je er meer over.

Il Treno di Dante rijdt ook in 2023 nog. Via deze link vind je alle details van Dantes spoorboekje. Het speciale treinkaartje (een enkele reis of een retour) koop je hier. De prijs omvat ook de toegang tot een aantal musea en bezienswaardigheden op de route en korting bij een aantal restaurants.

700 jaar Dante in Ravenna

Dante leefde de laatste jaren van zijn leven in Ravenna, waar hij uiteindelijk terecht was gekomen na vele omzwervingen na zijn verbanning uit Florence. Uiteindelijk overleed Dante in Ravenna en werd hij er ook begraven, hetgeen een doorn in het oog was (en is) voor Florence.

La Luce delle Parole
Men startte 2021 met La Luce delle Parole, waarbij een aantal van Dantes beroemdste verzen in mooie lichtletters zes straten in het historisch centrum sierden. Dit zal aan het eind van het jaar herhaald worden.

foto: Ravenna24ore

Portretten van Dante 
Tot en met 5 september bewonder je in de Biblioteca Casa di Oriani de tentoonstelling Dante Plus, met heel veel verschillende  portretten van Dante. Via deze link vind je meer details.

foto: Giuseppe Fedele | Dante Plus

Dante als street art
Ravenna kent ook tal van street art-portretten van Dante, zoals deze van Kobra. In 2021 zullen er zeker nieuwe werken verschijnen in de straten van de stad.

Meer tentoonstellingen, evenementen en activiteiten die tijdens dit Dantejaar in Ravenna plaatsvinden, vind je op de website vivadante.it.

700 jaar Dante in Emilia-Romagna

Il Cammino di Dante – van Ravenna naar Florence
De wandelroute Il Cammino di Dante loopt van Dantes graf in Ravenna naar het Museo Casa di Dante in Florence, op de plek waar vroeger waarschijnlijk Dantes huis stond, en vervolgens weer terug naar Ravenna. In twintig etappes wandel je deels in Dantes voetsporen, deels langs plekken die hij in zijn Divina Commedia noemt, zoals Brisighella, Marradi, Pontassieve en Poppi.

Meer informatie over deze route, die dit jaar op de Best in Travel-lijst van Lonely Planet prijkt, vind je via Il Cammino di Dante en Vie di Dante. Via deze laatste website kun je ook een aantal brochures downloaden die je op weg helpen.

700 jaar Dante in Verona

Ook Verona, waar Dante tijdens zijn ballingschap verbleef, laat het Dantejaar niet ongemerkt voorbijgaan. Er is een speciale Dante in Verona-route en in de Galleria d’Arte Moderna Achille Forti van Palazzo della Ragione is van 23 april tot 3 oktober de tentoonstelling Tra Dante e Shakespeare: il mito di Verona te zien. Meer informatie vind je op de website Dante a Verona.

700 jaar Dante in Rome

Villa Farnesina laat met de expositie Il Trittico del Centenario Leonardo 1919 Raffaello 1920 Dante 1921 (tot 13 januari 2022) zien wat er in de mode was  tijdens de vieringen van Leonardo, Rafaël en Dante, honderd jaar geleden. Hoe werden deze Italiaanse meesters herdacht, herinnerd, in onder meer de kunst? Hoe anders waren deze vieringen ten opzichte van de herdenkingen van nu?

In de Scuderie del Quirinale is van 15 oktober 2021 tot 23 januari 2022 een mooie tentoonstelling te zien over Dantes Inferno, met werken van onder anderen Jeroen Bosch, Bruegel, Beato Angelico, Botticelli, Goya, Rodin en Anselm Kiefer.

Twee belangrijke dagen

Hoewel er het hele jaar door evenementen en tentoonstellingen plaatsvinden, zijn er tijdens dit Dantejaar twee belangrijke feestdagen: 25 maart (ook wel Dantedì genoemd) en 14 mei.

25 maart is niet alleen de dag waarop Florence Nieuwjaar viert (zie ook deze blog), maar ook de dag waarop Dante zijn reis in La Divina Commedia start. Om dat te vieren zal Roberto Benigni die avond een canto uit La Divina Commedia voordragen in het Quirinale, in aanwezigheid van president Mattarella. Je kunt dit live zien op RAI1, van 19.15 tot 20.00 uur.

Op 14 mei trok in 1865, ter ere van 600 jaar Dante, een schitterende stoet van het Piazza Santo Spirito naar het Piazza Santa Croce in Florence, om het standbeeld van Dante daar in te wijden én te vieren dat Florence hoofdstad van Italië werd. De Florentijnen hopen dat deze historische stoet ook dit jaar op 14 mei door de straten van de stad kan trekken.

Meer lezen over Dante

Meer lezen over Dante en de evenementen die er worden georganiseerd ter ere van 700 jaar Dante? Check dan naast bovengenoemde websites ook DanteMania en Dante 2021.

Zoals we aan het begin van dit artikel al noemden, hebben we zelf een unieke Special gemaakt over Dantes leven, zijn stad en zijn hel. Via deze link lees je er meer over en kun je deze Special bestellen.

Via deze link bestel je De goddelijke komedie, de Nederlandse editie van Dantes meesterwerk. Via deze link bestel je een gecomprimeerde editie met een navertelling van het verhaal en een selectie van hoogtepunten.

Er verscheen dit jaar een geheel nieuwe uitgave van Dante – de biografie van ‘s werelds beroemdste dichter van R.W.B. Lewis (die je via deze link kunt bestellen).

Net nieuw is de prachtige biografie van Dante Alighieri, opgetekend door Alessandro Barbero, nu ook in het Nederlands vertaald, met als titel simpelweg de naam Dante (via deze link te bestellen).

Vanwege de roem die hem al bij leven ten deel viel, weten we over Dante Alighieri meer dan over de meeste van zijn tijdgenoten. In Dante volg je de later wereldberoemde dichter vanaf zijn adolescentie: als de zoon van een woekeraar die ervan droomt tot de wereld van edelen en schrijvers te behoren.

Je ziet hem in de donkere wandelgangen van de corrupte politiek en tijdens zijn ballingschap, waarin hij de verscheidenheid van veertiende-eeuws Italië ontdekt.

Historicus Alessandro Barbero plaatst de schepper van La Divina Commedia in zijn tijd, cultuur en maatschappelijke context. Dante is daarmee niet alleen een portret van een dichter; het boek biedt een volledig beeld van een man die vat probeert te krijgen op macht, geld, oorlog, familie, vriendschap en liefde.