Naar hoofdinhoud Naar navigatie
19 januari 2025

San Marino – een uniek dwergstaatje omringd door Italië

San Marino noemt zichzelf met onverholen trots de oudste republiek ter wereld. Libertas (vrijheid) is al eeuwenlang de wapenspreuk. De wit-lichtblauwe vlag geldt als een van de oudste ter wereld en het kleine staatje in Italië was jarenlang befaamd om zijn prachtige postzegels en munten, totdat e-mail en contactloos betalen dat naar de achtergrond drongen.

Net als Vaticaanstad wordt San Marino – het op twee na kleinste land van Europa – volledig omgeven door Italië. Marc ging voor Ciao tutti ‘de rots op’, zoals de locals zeggen. Gelukkig kan dat met een funivia, kabelbaan, want de oude kern van San Marino, die sinds 2008 op de Werelderfgoedlijst van Unesco staat, ligt ongeveer zevenhonderd meter boven de zeespiegel.

Erwin volgde hem een paar maanden later, voor weergaloze foto’s van dit unieke staatje binnen Italië. Ga je ook mee de rots op?

Veilig toevluchtsoord op de rots

Marc: ‘Er zijn van die plaatsen waar het landschap al meteen een deel van het verhaal vertelt en dat is bij San Marino zeker het geval. Je ziet het charmante dwergstaatje al liggen, op een steile rots die als een grillige uitloper van de Apennijnen miljoenen jaren geleden omhoog is geduwd.

Aan de westkant nog enigszins geleidelijk, aan de oostkant steil naar beneden lopend. Een ideale plaats om een veilig heenkomen te zoeken en je zo nodig te verdedigen tegen je vijanden.

De stichter van San Marino zocht er begin vierde eeuw zijn toevlucht om te ontkomen aan de vervolging van christenen. De Italiaanse vrijheidsstrijder Garibaldi kreeg er in 1849 bescherming bij zijn poging uit handen van de Oostenrijkers te blijven.

De Amerikaanse president Lincoln prees San Marino in 1861 als een bewijs voor de levenskracht van een goed bestuurde republiek. In de Tweede Wereldoorlog zochten honderdduizend vluchtelingen uit omringende Italiaanse regio’s hier een veilig heenkomen voor de bombardementen.

Symbool van soevereiniteit

Aan de bovenkant van het officiële wapen van de republiek staat, merkwaardig genoeg, een kroon. Dat heeft niets te maken met een monarchie, zo hoor ik van gids Sara Forcellini. San Marino heeft namelijk nooit een koning gehad. Die kroon is een symbool van soevereiniteit. San Marino is al eeuwenlang onafhankelijk en daar zijn alle inwoners meer dan trots op.

In de sfeervolle smalle straten van San Marino word je voortdurend geconfronteerd met dat trotse verleden. Niet alleen bij het bekijken van gebouwen en standbeelden, in zekere zin verwijzen zelfs de winkels ernaar. Tussen alle zaken met snuisterijen en met spullen die je hier iets goedkoper kunt kopen omdat er geen belasting wordt geheven, valt op hoeveel winkels met wapens er zijn. Gelukkig zijn de meeste nep, maar de jachtgeweren zijn echt.

Sara vertelt dat hier veel Italiaanse jagers hun geweren en patronen kopen, omdat het goedkoper is. De rest is vooral een verwijzing naar het middeleeuwse verleden en lokaas voor toeristen. Want oorlogszuchtig zijn de inwoners van San Marino nooit geweest.

Dat het staatje erin is geslaagd om te midden van alle veroveringsoorlogen op het Italiaanse schiereiland onafhankelijk te blijven, heeft er ook mee te maken dat de republiek van San Marino nooit naar gebiedsuitbreiding heeft gestreefd. Het hoofddoel was onafhankelijk blijven.

De drie middeleeuwse torens van San Marino

Hoe de inwoners zich goed konden verdedigen, zie je als je door de straten van het oude centrum naar boven loopt. Helemaal boven op die omhoog gestuwde massa steen staan drie middeleeuwse torens, gebouwd in de elfde, dertiende en veertiende eeuw. Ze liggen op ongeveer honderd meter van elkaar en vormen met z’n drieën een van de symbolen van San Marino, zoals ook afgebeeld in het wapen van de republiek.

De Prima Torre (eerste toren), die ook wel de Guaita of de Rocca wordt genoemd, is te bezoeken. Je hebt er mooi uitzicht op de Seconda Torre (tweede toren) of de Cesta.

Wandel zeker ook naar deze tweede toren, waarin een museum met vooral middeleeuwse wapens is gevestigd.

Je kunt ook doorlopen naar de Terza Torre (derde toren), ook wel Montale genoemd, maar die is niet toegankelijk voor publiek.

Uitzicht van de Monte Titano

Het uitzicht vanaf deze torens is fenomenaal, bijna driehonderdzestiggraden ook. Alleen naar het zuiden toe is het zicht door de bomen niet helemaal vrij. Als je naar het oosten draait, zie je Rimini en de Adriatische Zee. Kijk naar het westen en je ziet de toppen van de Apennijnen.

Wie deze plek vroeger in wilde nemen, moest van zeer goede huize komen. De Monte Titano, zo wordt deze ongenaakbare rots genoemd, de Titanenberg, die net geen zevenhonderdvijftig meter de hoogte in schiet.

Metselaar Marinus en de Titanenberg

Het is allemaal begonnen rond het jaar 300, met een steenhouwer/metselaar met de naam Marinus die vanuit Dalmatië naar Rimini was gekomen. Het was een vrome man die veel mensen wist over te halen zich te bekeren tot het christelijke geloof.

Toen keizer Diocletianus een keiharde vervolging van christenen inzette, trok hij zich met een groep gelijkgezinden terug op de Titanenberg – al was hier volgens andere verhalen ook een vrouw in het spel die claimde zijn wettelijke echtgenote te zijn, voor wie hij zich wilde verstoppen.

De officiële stichtingsdatum van deze christelijke gemeenschap die zou uitgroeien tot het dwergstaatje zoals we dat nu kennen, is 3 september 301. Een adellijke Romeinse vrouw, Donna Felicissima, had Marinus het terrein van de Titanenberg geschonken nadat haar zoon, die Marinus had willen wegjagen maar daarna als verlamd neerviel, op voorspraak van Marinus weer was genezen. Een groot deel van deze familie bekeerde zich daarop tot het christendom.

Het verhaal wil dat Marinus van begin af aan de onafhankelijkheid van ‘zijn’ gebied boven aan zijn prioriteitenlijstje had staan. Op zijn sterfbed, volgens de legende op 3 september 366, zou hij hebben gezegd: Relinquo vos liberos ab utroque homine – ik laat jullie vrij van beide mannen, waarmee hij de keizer en de paus bedoelde, de wereldlijke en de kerkelijke gezagdragers. Wij bepalen zélf ons lot, zo luidde zijn boodschap.

De oudste stadstaat ter wereld

Wanneer die Marinus nu precies San Marino is geworden, is niet helemaal duidelijk. De nederzetting uit de vierde eeuw ontwikkelde zich tot een stadstaat, die eind dertiende eeuw al zijn eigen wetten had. Het is daarmee de enige nog zelfstandig gebleven stadstaat uit die periode.

In de legendevorming is Marinus, mede door zijn diepe geloof, gaandeweg uitgeroepen tot heilige. Een soort heiligverklaring van onderaf, die overigens nooit officieel is erkend door de katholieke kerk. Sint Marinus, als we hem zo mogen noemen, heeft geen naamdag, geen attributen die hem kenmerken. Daarmee is San Marino de enige republiek die is opgericht door een heilige die eigenlijk geen heilige is…

De basiliek van San Marino, uit 1838, is wél aan hem gewijd – ook al heet de kerk officieel Basilica del Santo, basiliek van de heilige. Als symbool voor de eigengereidheid van de inwoners, zie je net achter het altaar niet de gebruikelijke Christus aan het kruis, maar een beeld van Marinus.

Niet de paus is hier de baas, is de boodschap, maar de inwoners van de republiek. Het beeld wijst naar een tekst in zijn linkerhand, met als kop Libertas. Toen paus Benedictus in 2011 op bezoek kwam, is er overigens alsnog een beeld van Jezus geplaatst, maar dan wat verder naar achteren.

Eeuwenlang onafhankelijk

Bij alle politieke en militaire schermutselingen is San Marino steeds geslaagd onafhankelijk te blijven. Eind dertiende eeuw erkent de paus de onafhankelijkheid van San Marino, waar een paar adellijke families hun oog op hadden laten vallen.

Anderhalve eeuw later staat een andere paus zelfs een kleine gebiedsuitbreiding toe. De grenzen van de huidige dwergstaat gaan terug tot die tijd. Als Napoleon begin negentiende eeuw oorlog voert in Italië, laat hij de kleine republiek met rust.

Een belangrijk moment komt in 1849. Overal in Italië is het al maanden onrustig. In de naweeën van het Europese revolutiejaar 1848, wordt in maart 1849 een Romeinse republiek uitgeroepen. De paus vlucht naar Gaeta.

Garibaldi helpt mee die jonge republiek te verdedigen als Franse troepen de paus te hulp schieten, maar de Fransen zijn met veel meer en blijken te sterk. Op 2 juli ziet Garibaldi zich genoodzaakt te vluchten. Het wordt een dramatische tocht, waarvan de Britse schrijver Tim Parks prachtig verslag doet in zijn boek Het heldenpad.

Op de hielen gezeten door het  Oostenrijkse leger, zoekt Garibaldi veiligheid in San Marino. Een groot standbeeld en verschillende gedenkplaten op het Piazza Garibaldi herinneren daar nog aan. Volgens veel historici is het mede op voorspraak van Garibaldi dat Italië in haar eenwordingsproces niet heeft geprobeerd daarbij ook San Marino op te slokken.

Abraham Lincoln als ereburger van San Marino

Een kleine rol was daarbij weggelegd voor de Amerikaanse president Abraham Lincoln. In een tweetalige brief (in verbijsterend houterig Engels) had San Marino hulp gevraagd. Ook al zijn jullie groot en wij klein, we willen een alliantie aangaan, zo schreven de machthebbers in 1861 aan Lincoln.

Italië was toen net één land geworden, al moesten Rome en delen van het noorden nog worden veroverd, en San Marino voelde zich bedreigd in zijn onafhankelijkheid. Om hem gunstig te stemmen, maakten ze de Amerikaanse president maar meteen ereburger van San Marino.

Lincoln schreef een vriendelijk briefje terug, gedateerd 7 mei 1861: ‘Hoewel uw gebied klein is, is uw staat een van de meest geëerde in heel de geschiedenis’. Deze uitspraak is ook op postzegels van San Marino gezet – met de vertaling erbij (nog te zien in het Museo del Francobollo e della Moneta). Lincoln kreeg een borstbeeld in het Palazzo Pubblico.

Palazzo Pubblico – het politieke hart van San Marino

Dit Palazzo Pubblico is het politieke hart van San Marino. Het is een van de interessantste gebouwen in het dwergstaatje. Je kunt het bezoeken wanneer het parlement van zestig afgevaardigden niet in zitting is.

De stijl herinnert aan Florentijnse gebouwen uit de dertiende en veertiende eeuw, maar het palazzo is pas eind negentiende eeuw gebouwd, op de plek waar het vroegere bestuurscentrum stond. Zoals bijna alle gebouwen in San Marino, is ook dit opgetrokken in de bruingele kalksteen die goedkoop lokaal kon worden gevonden.

Overal in en om het palazzo kom je symbolen tegen die herinneren aan de drang van San Marino om onafhankelijk te blijven. Er is bijvoorbeeld een borstbeeld van de Italiaanse dichter Giosuè Carducci die de openingsrede van het nieuw gebouwde palazzo hield met als titel ‘De eeuwige vrijheid van San Marino’ en er zijn verwijzingen naar mislukte pogingen van kardinalen om het gebied in te lijven bij de Kerkelijke Staat.

Mooi is de grote zaal waar de Grote en Algemene Raad vergadert, zoals het parlement heet. Daar zie je ook meteen de symboliek van de staatsvorm, die teruggaat tot het jaar 1243.

Aan het einde van de zaal staan twee zetels. San Marino is bij mijn weten het enige land ter wereld met twee presidenten, die samen slechts een half jaar in functie blijven. Ze worden gekozen uit de zestig parlementariërs. Boven hun hoofd, in het Latijn, het motto dat ook dat van de NAVO is: Animus in consulendo liber. Vrij vertaald: als je besluiten neemt, doe dat dan als een vrije geest.

Standbeeld voor de vrijheid

Met al die nadruk op libertas is het geen wonder dat er op het plein voor het Palazzo Pubblico een marmeren vrijheidsbeeld staat. Het is daar in 1876 gezet, tien jaar eerder dan het Amerikaanse vrijheidsbeeld in New York verrees.

Hier zie je in de handen geen fakkel en onafhankelijkheidsverklaring en geen verbroken slavernijketenen aan de voeten, maar een vrouw als een strijdster, met op haar hoofd een soort helm met de symbolische drie torens.

Interessant detail: het beeld was een cadeau van een rijke Duitse dame van adel. Zij was op haar reizen door Europa ook in San Marino gekomen en vond het betreurenswaardig dat het fiere maar arme staatje geen geld had voor een symbolisch vrijheidsbeeld.

Wel in Italië, maar ook weer niet

San Marino lijkt een mooi Italiaans stadje. De voertaal is Italiaans, de munt is de euro, om de zoveel winkels zie je een gelateria of een eetgelegenheid waar verleidelijke piadina’s worden aangeboden, het traditionele platbrood van Emilia-Romagna.

Maar je bent hier, zonder dat je een douanepost hebt gezien, officieel niet meer in de Europese Unie. San Marino heeft, net als Andorra en Liechtenstein, een associatieverdrag met de EU. Bij een referendum stemde een meerderheid vóór toetreding, maar er deden te weinig kiezers mee en daarom was de uitslag niet geldig.

Voor dat associatieverdrag moest San Marino overigens wel zijn wetgeving tegen witwassen aanpassen, want in het verleden waren er te veel Italianen die hier hun bankzaken kwamen doen, buiten het zicht van de Italiaanse fiscus. Dat is verleden tijd.

Wat wel is gebleven, zie je als je het staatje weer uit rijdt: de rijen bij de pomp. Want de benzine is hier een stuk goedkoper dan in Italië. Doe daar dus je voordeel mee tijdens een uitstapje naar dit unieke stadstaatje!’

Kleurrijke San Marino-murales van Kobra

Wil je de geschiedenis van San Marino in één oogopslag bewonderen? Dat kan dankzij de kleurrijke muurschildering die de Braziliaanse kunstenaar Eduardo Kobra in juli 2022 maakte, in opdracht van de SIT Group.

Het kunstwerk ontwikkelt zich op een imposante muur van ruim duizend vierkante meter van het magazijn, in het industriegebied van Faetano, met op de achtergrond de Monte Titano.

De muurschildering vertelt de belangrijkste episodes uit het legendarische leven van Marinus, maar toont ook de symbolen van de republiek: het onneembare fort dat al die eeuwen heeft weten te trotseren, het Vrijheidsbeeld en de vlag van San Marino, die al zo lang onverschrokken wappert.

Je kunt de schildering goed bekijken dankzij de loopbrug van de hand van ingenieur Maurizio Grassi, die je soepel langs de kleurrijke geschiedenis van San Marino voert.

3 reacties

  1. Marion van Oosterom schreef:

    Wat een prachtig stuk over San Marino. Zou er zo wel naar toe willen gaan. Top!

  2. Luc Gilliaert schreef:

    Heb reeds lang bewondering voor die kleine staatjes, zoals Andorra, Lichtenstein, San Marino en Monaco. Ze zijn allen het bezoeken waard met heel veel rijke geschiedenis

  3. Ger van der Kamp schreef:

    Afgelopen zomer waren we in Le Marche en hebben we San Marino bezocht. Heerlijk om met al die mooie foto’s weer terug te denken aan deze mooie plek. Zal er zeker nog een keer naar toe gaan als we in de buurt zijn.

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Ciao tutti is hét startpunt voor je vakantie naar Italië, bomvol persoonlijke tips. Buon viaggio!

autohuur italië
Bol AlgemeenBol Algemeen