Italië in mijn broekzak – SOS voor de olijfbomen in Puglia

Pascal: ‘Het belooft een zwoele zomeravond te worden. De stralen van de nog altijd felle namiddagzon dansen over het stoffige erf van de masseria waar ik moet zijn. Ik parkeer mijn huurauto in de schaduw van een magische eucalyptusboom die trots koelte biedt aan het rode zand onder mijn autobanden.

Mooi op tijd meld ik mij voor een fietstocht die over zo’n drie kwartier van start gaat en waar ik me, vanwege de research voor een televisieprogramma over Puglia, voor heb aangemeld. Ik ben in de omgeving van Ostuni, het deel van Puglia dat met name bekend staat om de eeuwenoude olijfbomen.

Sinds een week reis ik door deze prachtige regio die in 2017 door National Geographic werd bekroond als ‘het meest aantrekkelijke vakantiegebied ter wereld’. Deze nominatie legt de hak van Italië, terecht, geen windeieren.

De uitermate afwisselende kustlijn staat bekend om de paradijselijke zandstranden, afgewisseld met kilometerslange spectaculaire rotsformaties, waar Sardinië jaloers op kan zijn. De architectuur van Lecce, een stad die is gebouwd in barokstijl, verovert onbetwist het hart van iedere bezoeker, net als de trulli (de ‘puntmutshuisjes’) in Alberobello en omgeving dat doen.

Ondanks haar rijkdom aan tradities heeft Puglia de overstap naar de moderne tijd makkelijk weten te overbruggen. De hoofdwegen zijn goed geasfalteerd, de bewegwijzering lijkt te kloppen (dat is uitzonderlijk in Italië…) en het merendeel van de oude boerderijen, masseria’s genoemd, zijn volgens moderne standaard gerenoveerd. Met hun minimalistische, Milanese stijl laten zij niets te wensen over voor de veeleisende, vaak Noord-Europese, toerist.

Het ‘witte’ dorp Ostuni schittert al eeuwen onder de stralende zon, terwijl het heuvelrijke gebied eromheen, op zijn beurt indruk maakt dankzij de zes miljoen olijfbomen die hier voor de geboorte van Christus al het uitzicht bepaalden.

Ondanks het feit dat Onze Lieve Heer onder olijftakken is verraden en zo aan het einde van zijn leven kwam, hebben deze bomen een rustgevende, vredige werking op mijn gemoedstoestand. Mijn grootste wens is dan ook ooit een huis te bezitten, omringd door olijfbomen, zodat ik op de talrijke stralende zomerochtenden die Puglia rijk is, in de schaduw van het bladerdak van mijn ontbijtje kan genieten. Ja, ik ben een makkelijk te bevredigen mens…

Ik zit op een houten stoeltje onder de veranda. Het idee dat ik straks oog in oog sta met door de natuur gebeeldhouwde olijfsculpturen maakt dat ik gezond gespannen ben.

Deze fietstocht had ik voor twee personen gereserveerd, maar helaas moest mijn partner Nicola een dag eerder terug naar onze woonplaats Parma. Zijn oom was plotseling overleden en de begrafenis vroeg om zijn aanwezigheid, of eigenlijk, Nicola’s ouders hadden hem op het hart gedrukt vooral geen verstek te laten gaan. Dat zou niet gewaardeerd worden door zijn familieleden, al had hij die al ruim twintig jaar niet meer gezien.

Aan de jonge vrijwilliger leg ik Nicola’s afwezigheid uit. Hij is zo aardig mij de twaalf euro die ik voor de tour voor Nicola had betaald, terug te geven. Ik vraag er niet eens om. Voor de jongeman is het vanzelfsprekend.

Om klokslag half zeven worden alle deelnemers verzocht de gids te volgen. Achter de paardenstallen worden de fietsen verdeeld. Geen stevige Nederlandse Gazelles, maar ietwat gedateerde mountainbikes met lage zadels. Het mag de pret niet drukken. Ik sta op het punt de oudste en mooiste olijfbomen ter wereld te zien!

Na een half uurtje over kronkelige, onverharde paadjes langs de grillige kustlijn, met hier en daar mooie baaitjes, word ik een beetje ongeduldig. Ik heb nog geen olijfboom gezien, terwijl we wel al drie keer zijn gestopt voor uitleg over een verlaten pand, een bijzondere baai en een ander soort boom. Mooi, maar daar kom ik niet voor…

Even bekruipt me de angst in een slecht georganiseerde tour terecht te zijn gekomen. Maar dan, eindelijk, duiken we een tunneltje in, onder de snelweg door. Dat is een goed teken, want ik weet dat dáár, aan de andere kant, kilometers uitgestrekte olijfboomgaarden liggen. Die had ik vanuit de auto, met een vaartje van 135 kilometer per uur, al gespot. Tevens had ik tijdens mijn research op Google Maps de meest interessante locaties voor olijfbomen opgezocht en ik wist dat het olijfwalhalla daar moest liggen.

Maar helaas wordt dit geen idyllisch verhaal met zuiver en alleen mooie plaatjes om jullie oh’s en ah’s op te wekken. Want hoe mooi ook, er is een regelrechte natuurramp gaande in het zuiden van Puglia. Helaas wordt deze gevoed door onbekwaam en inadequaat bestuur, hetgeen wel vaker de oorzaak is van problemen in Italië.

Politici zijn blind, Oost-Indisch doof en vaak niet ontvankelijk voor uitkomsten van wetenschappelijk onderzoek. Ze concentreren zich op andere, vaak economische, belangen en de ooit zo machtige olijfbomen zijn hier het slachtoffer van…

Wat is er aan de hand? In de volksmond wordt er gesproken over een boomziekte die Xylella heet, een bacterie die door verschillende insecten van de ene naar de andere boom wordt overgebracht. Dat zou de grote boosdoener zijn, maar studies hebben uitgewezen dat de massale sterfte onder de olijfbomen in feite komt door de ongezonde bodem.

Moeder aarde is al jaren ziek en wordt alsmaar zieker. Dat verschijnsel heeft een naam: CoDiRo, Complesso del Disseccamento Rapido dell’Olivo. De extreme droogte en de toenemende milieuvervuiling van de afgelopen decennia spelen die ziekte in de kaart. De olijfbomen, op zoek naar kracht en duurzaamheid, staan met hun wortels in vervuilde, arme grond die weinig tot niets te bieden heeft. De Xylella-bacterie plukt daar op haar beurt de vruchten van en kan zich daardoor makkelijk verspreiden*.

De lokale, politieke oplossing is het omhakken van de ‘zieke’ bomen, om zo de ‘epidemie’ te stoppen. Volgens veel olijfboomkwekers en milieubewegingen is dat echter helemaal geen oplossing, aangezien het werkelijke probleem in de bodem zit, níét in de boom.

Een tweede ‘politieke oplossing’ blijkt desastreus. Om de grond ‘gezond te maken’ heeft de overheid besloten dat boeren zwaar mogen bemesten. Daarnaast mogen ze chemische bestrijdingsmiddelen gebruiken.

Deze zogenaamde oplossingen, die zouden moeten bijdragen aan het redden van de olijfbomen, hebben een averechts effect op de droge, uitgeputte bodem, die het allemaal niet meer kan verwerken. Daardoor biedt ze weinig voedingstoffen aan de bomen. Zo wordt de olijfboom zwak en ontvankelijker voor ziektes en bacteriën.

Onafhankelijk onderzoek heeft uitgewezen dat het met veel mildere, reeds verkrijgbare, anti-agro-vervuilingsmiddelen, mogelijk is om de aarde, en dus de olijfbomen, te redden. Hoe rijker de aarde aan voedsel, hoe beter de olijfboom zich kan wapenen tegen schimmels en insecten die de bacteriën als Xylella bij zich dragen.

Maar om een of andere reden wil de politiek er niet aan. Iets of iemand is erbij gebaat dat de overheid niet afwijkt van de huidige ingeslagen weg. Er zijn steeds meer aanwijzingen dat er economische belangen op het spel staan die zwaarder wegen dan de natuur. Dit is uiteraard niet nieuw en ook geen verschijnsel dat zich alleen in Italië voordoet.

Het gevolg is echter wel dat de Italiaanse olijfboom riskeert het onderspit te delven, waardoor Puglia op de lange termijn een groter economisch, verlies zal lijden dan het geld dat nu, schijnbaar, voor een enkeling, te verdienen is.

Hoe ernstig is het gesteld? De ziekte Xylella werd tussen 2008 en 2010 voor het eerst opgemerkt, in het zuiden van de Salento, in de omgeving van Lecce. Nog geen drie jaar later werden steeds vaker en steeds ernstigere gevallen genoteerd, in een steeds groter gebied dat zich inmiddels uitstrekt tot ver ten noorden van Lecce. In de laatste jaren, van 2016 tot nu, zijn ook in de gemeente Ostuni veel olijfbomen het slachtoffer.

Met deze wetenschap in het achterhoofd kijk ik nu met een ander oog naar mijn foto’s van deze prachtige reuzen. Het zijn stille overlevenden, die eeuwenlang de tand des tijds hebben doorstaan, maar die nu, in onze moderne samenleving waarin we meer kennis hebben dan ooit, om ze te redden, tóch het slachtoffer worden van menselijk winstbejag.

De fietstocht is een onvergetelijke rit langs de oudst denkbare bomen die zich in bizarre, artistieke vormen een weg richting de blauwe hemel kronkelen. De ene olijfboom doet niet onder voor de andere. Het woord respect is het enige woord dat al fietsend bij mij komt bovendrijven. Ik stel me voor hoe ze ooit, met liefde, zijn geplant door onze verre voorouders. Deze reuzen des tijds, die meer dan tweeduizend jaar hebben doorstaan, hebben recht op een plek in ons midden – niet alleen in onze herinnering.’

*de technische informatie over de verspreiding en de aard van de Xylella- bacterie heb ik vrij vertaald uit een Italiaans artikel dat in juni 2018 is gepubliceerd op Xylellareport.it

Ga met Pascal mee op reis
Pascal woont in Italië. Als televisieproducer werkt hij aan uiteenlopende programma’s waarvoor hij de mooiste locaties bezoekt en steeds weer bijzondere mensen ontmoet. Je kunt dagelijks op de hoogte blijven van zijn televisie-avonturen in Italië via Instagram, je volgt hem via Pascal_Horbach en/of Italieinmijnbroekzak. Al zijn verhalen voor Ciao tutti lees je via deze link, nog veel meer verhalen lees je op zijn eigen blog Italië in mijn broekzak.