Santa Maria Antiqua (Forum Romanum) – de Sixtijnse Kapel van de middeleeuwen

Ruim twaalf jaar werkten archeologen aan de restauratie van de Santa Maria Antiqua, een van de oudste kerken op het Forum Romanum, vlak bij de tempel van Castor en Pollux, aan de voet van de noordelijke helling van de Palatijn. Stukje bij beetje toverden ze de prachtige fresco’s die de muren van de kerk sieren weer tevoorschijn. Sinds maart van dit jaar is de kerk geopend voor publiek en kun je met eigen ogen zien waar de bijnaam ‘de Sixtijnse Kapel van de middeleeuwen’ vandaan komt.

Elyssa nam Saskia op een zonnige vrijdagochtend mee naar deze unieke kerk, met in totaal 250 vierkante meter aan fresco’s. Saskia keek haar ogen uit en legde het interieur van de kerk vast, zodat jullie virtueel mee kunnen genieten van dit bijzondere kunstwerk. Maar als je de gelegenheid hebt, moet je de fresco’s ook zeker met eigen ogen gaan bewonderen!

Een draak en een heldhaftige paus

Het gebouw waarin de Santa Maria Antiqua zich bevindt, werd reeds gesticht in 342. Zoals bijna overal in Rome, is er een bijzondere legende met de stichting van de kerk verbonden. Zo zou er in de vierde eeuw een draak op het forum hebben rondgewaard, die iedereen die in zijn buurt kwam met zijn stinkende adem verstikte. Na een tijdje besloot de toenmalige paus, Silvester I, in te grijpen.

Hij bad vurig tot Maria zodat ze hem met raad en daad bij zou staan in zijn gevecht tegen de draak. Samen met een aantal trouwe volgelingen trok hij ten strijde, met niet meer dan een kruisbeeld, een zijden draad en een heilig geloof in de goede afloop.

De draak – even verward en verlamd door de heldenmoed van de paus – vergat te ademen, zodat Silvester I dichtbij genoeg kon komen en de draak vast kon binden. Zijn volgelingen maakten het karwei af door de draak te doden door hem net zo lang met het kruisbeeld te slaan tot zijn hart het begaf.

De draak werd begraven op de plek waar de zuilen van de tempel van Castor en Pollux nog altijd fier omhoog steken. Als dank voor het advies van Maria besloot de paus een bijzondere kerk voor haar te bouwen: de Santa Maria Antiqua.

Grieks monnikenwerk

Twee eeuwen later, in de zesde eeuw, werd de kerk door Griekse monniken die zich in Rome bevonden, voorzien van de eerste schitterende fresco’s. Hun werk kreeg navolging onder het pausdom van Johannes VII (705-707), Zacharias (741-752) en Paulus I (757-767). Johannes VII maakte de Santa Maria Antiqua zelfs tot zijn persoonlijke kapel.

Onder elk van deze drie pausen werd de kerk een beetje mooier, zoals je sinds kort zelf kunt aanschouwen. Dat dit nog kan, is te danken aan een flinke aardbeving die Rome trof in 847. Hierbij werd de Santa Maria Antiqua zo goed als volledig onder het puin bedolven. Eeuwenlang werden de door Griekse monniken gemaakte fresco’s bedekt door een dikke laag aarde.

Na de aardbeving was de plek waaronder de kerk zich bevond volgens de Romeinen een helse plek. Ze noemden de onder de aarde verborgen oude kerk dan ook al gauw Santa Maria in Inferno. Later, tijdens de dertiende eeuw, werd boven op de Santa Maria Antiqua de Santa Maria Liberatrice gebouwd.

Pas begin twintigste eeuw werd er een deel van de Santa Maria Antiqua opgegraven, waarbij de Santa Maria in Liberatrice werd afgebroken. De eerste resultaten van de opgravingen, die plaats vonden onder leiding van Giacomo Boni, waren met recht verrassend te noemen. Door de eeuwenlange ‘duisternis’ is de kerk in later eeuwen nooit aangepast. De fresco’s zijn niet bedekt onder een nieuwe pleisterlaag, onder nieuwe fresco’s of – erger nog – verwijderd.

Ruim twaalf jaar toewijding

Dankzij de ruim twaalf jaar durende toewijding van een heel team aan archeologen stralen de fresco’s nu weer zoals ze in de achtste eeuw te zien waren. Je wordt verwelkomd door tal van oosterse en Bijbelse heiligen: apostelen, evangelisten, martelaren, engelen, pausen… Ook zijn er allerlei Bijbelse verhalen afgebeeld, zoals het verhaal van Jacob, de vlucht van Jozef uit Egypte, David en Goliath en de aanbidding der wijzen. De meeste fresco’s hebben een iconische stijl, een bekende en geliefde stijl bij de Griekse monniken die de fresco’s maakten.

Op de wand van het linkerschip van de Santa Maria Antiqua schittert Christus tussen tweeëntwintig heiligen en kerkvaders. Ook zie je hier scènes uit het Oude Testament. Op de sarcofaag (uit ca. 275), die in 1901 werd gevonden in de kerk, staan symbolische en Bijbels figuren afgebeeld.

In de Cappella dei Santi Medici zie je de resten van fresco’s uit de vroege achtste eeuw, waarop christelijke geneesheren en artsen zijn afgebeeld. De kapel zou zij gebruikt door zieken, die hier al biddend en mediterend de nacht doorbrachten in de hoop op genezing. Dankzij een virtuele presentatie komen de fresco’s, die hier zwaar beschadigd zijn, weer tot leven.

Tijdens de restauratie konden de fresco’s vrij makkelijk in de tijd geplaatst worden, aangezien zowel paus Zacharias als de pausen Paulus en Adrianus zijn afgebeeld met een nimbus, een blauw, vierkant aureool dat werd toegepast voor nog levende personen (in tegenstelling tot het ronde, gouden aureool).

De fresco’s in de Cappella di Teodoto (de linker zijkapel) zijn het best bewaard gebleven. Hier zie je onder meer een fresco met Christus aan het kruis, nog levend en gekleed in een blauw gewaad. Deze kruisiging is uniek, niet alleen vanwege de voorstelling zelf maar ook omdat het een van de oudste geschilderde kruisigingen is die tot nu toe gevonden is.

Rechts van de apsis zijn meerdere lagen fresco’s teruggevonden. Het oudste fresco is een Madonna, gekleed als een Byzantijnse keizerin, met Jezus en een engel. Daar overheen werd een Annunciatie geschilderd, waarvan nog slechts het gezicht van Maria en de zogenaamde Angelo Bello (‘Mooie Engel’) resten.

De derde frescolaag omvat afbeeldingen van San Basilio en San Giovanni (waarschijnlijk rond 650 geschilderd), die op hun beurt werden vervangen door San Gregorio Nazianzeno, die werd vereeuwigd in opdracht van paus Johannes VII (705-707).

Meteen naast de kerk ligt het Oratorio dei Quaranta Martiri (uit de zesde eeuw), met een fresco dat herinnert aan de veertig Romeinse soldaten dei de martelaarsdood stierven in een ijs- en ijskoud meer.

De Santa Maria Antiqua is te bezoeken als je het S.U.P.E.R.-ticket aanschaft. S.U.P.E.R. staat voor Seven Unique Places to Experience in Rome, zeven unieke plekken die een bezoek waard zijn: de Criptoportico Neroniano, het Museo Palatino, Casa di Augusto, Casa di Livia, de Aula Isiaca (met de Loggia Mattei), de Tempio di Romolo en de Santa Maria Antiqua (met het Oratorio dei Quaranta Martiri en de Rampa di Domiziano).

Dit S.U.P.E.R.-ticket is twee opeenvolgende dagen geldig (één dag kun je het Colosseum bezoeken, beide dagen heb je toegang tot het Forum Romanum, de Palatijn de speciale plekken). Daar zit wel meteen een addertje onder het gras, want de meeste van die zeven plekken zijn niet dagelijks geopend.

Rampa Imperiale – in de voetsporen van de oude keizers

Na je bezoek aan de Santa Maria Antiqua houdt het feest nog niet op. Via de kerk kun je nu een bijzondere weg bewandelen, in de voetsporen van de oude Romeinse keizers die van het Forum ongezien de Palatijn op konden wandelden – of vanuit hun palazzi ongemerkt naar de regeringsgebouwen en tempels aan hun voeten konden komen.

Deze zogenaamde de Rampa Imperiale werd aangelegd onder de heerschappij van keizer Domitianus. De route begint dan ook op de plek waar zijn paleis schitterde. Onder de hoge gewelfde plafonds, die ruim tien meter boven je hoofd beginnen, konden zelfs paarden makkelijk de Palatijn op lopen.

Oorspronkelijk was de route zo’n driehonderd meter lang. Nu kun je niet meer helemaal omhoog, maar zowel het gevoel in de voetsporen van de keizers te treden als het uitzicht aan het eindpunt van de gerestaureerde route, is meer dan bijzonder.

zicht op het Forum Romanum vanaf de Rampa Imperiale,
met op de voorgrond het Huis van de Vestaalse Maagden,
links de tempel van Antonino en Faustina en rechts de Basilica di Massenzio

Beide plekken zijn toegankelijk wanneer je het S.U.P.E.R.-ticket voor het Forum Romanum boekt. S.U.P.E.R. staat voor Seven Unique Places to Experience in Rome, zeven unieke plekken die een bezoek waard zijn: de Criptoportico Neroniano, het Museo Palatino, Casa di Augusto, Casa di Livia, de Aula Isiaca (met de Loggia Mattei), de Tempio di Romolo en de Santa Maria Antiqua (met het Oratorio dei Quaranta Martiri en de Rampa di Domiziano). Via deze link vind je meer informatie.