Ciao tutti – ontdekkingsblog door Italië de beste tips voor Italië
Petrus en Paulus zijn overal in Rome. Je herkent Paulus aan het zwaard (Paulus is onthoofd in Rome en leefde voor zijn bekering tot het christendom zelf ook een woelig en gewelddadig leven), Petrus aan de sleutel (die toegang biedt tot de hemelpoort).
Samen zijn ze de belangrijkste beschermheiligen van de stad Rome. Dat wordt elk jaar op 29 juni gevierd, tijdens het Festa di San Pietro e Paulo, maar ook op andere dagen trekken zowel Petrus als Paulus veel bezoekers naar de stad.
Zo zou de Sint-Pieter op het graf van Petrus zijn gebouwd en zou Paulus onder de San Paulo Fuori le Mura rusten. Caravaggio vereeuwigde ze in de Santa Maria del Popolo, paus Sixtus V liet bronzen beelden van het illustere duo plaatsen op de Zuil van Trajanus en die van Marcus Aurelius.
Ze staan groots op het Sint-Pietersplein, fier aan het begin van de Ponte Sant’Angelo en hangen sinds kort ook zij aan zij in de Pinacoteca van de Vaticaanse Musea; voor het eerst in bijna zestig jaar tijd. Jessica neemt je mee naar de apostelen, die schitterend oplichten in een verder duistere ruimte.
Jessica: ‘Wanneer je de Pinacoteca binnenkomt, wordt je blik meteen naar rechts getrokken, waar in een donkere ruimte de apostel Petrus licht lijkt te geven.
Vanaf 1963 hebben deze Petrus en Paulus in de pauselijke appartementen gehangen; niet zichtbaar voor het publiek. De kartons die Fra Bartolomeo maakte, ter voorbereiding op de schilderijen, waren niet eens meer in Rome; die behoren tot de collectie van de Galleria degli Uffizi in Florence.
In de aanloop naar het jaar van Rafaël (in 2020 vierde men dat ‘de schilder over wie de hemel al haar schatten had uitgestort’, aldus Vasari, vijfhonderd jaar eerder overleed) stortten musea zich massaal op hun eigen Rafael-schatten. De werken werden gerestaureerd, onderzocht, samengebracht en tentoongesteld.
Na een grondig onderzoek bij het Gabinetto dei Disegni e delle Stampe van de Galleria degli Uffizi, werd definitief duidelijk wat men stiekem al wist: beide apostelen zijn volledig voorbereid door Fra Bartolomeo.
Op het paneel waarop uiteindelijk Petrus verscheen, kwam Fra Bartolomeo echter niet verder dan een schets en wat aanzet in kleur. Dit schilderij is voltooid door niemand minder Rafaël.
Maar even terug naar Fra Bartolomeo, een begenadigd schilder uit Toscane die het grootste gedeelte van zijn leven in Florence werkte. Toen hij begin veertig was, verbleef hij een tijdje in Rome.
In 1513 en 1514 werkte hij voor de San Silvestro al Quirinale aan twee grote schilderijen van Petrus en Paulus, in opdracht van kardinaal Giovanni de’ Medici (de latere paus Leo X), maar een onvoorziene artistieke crisis verhinderde hem de werken af te maken. Op stel en sprong keerde hij terug naar Florence, zijn Petrus bleef achter in Rome – slechts in schetsen aanwezig.
In 1517 overleed Fra Bartolomeo. Rafaël kreeg de opdracht om het schilderij van Petrus af te maken. Recent onderzoek laat zien dat hij ongeveer halverwege de voorbereidende fase moet zijn ingevallen. Ik denk dat Fra Bartolomeo hier geen problemen mee gehad zou hebben. Beide schilders bewonderden (en beïnvloedden) elkaar.
Ook Rafaëls Petrus zou Fra Bartolomeo zeker bewonderd hebben. De apostel is door Rafael tot leven gewekt, vanuit de schetsen en studies die de Florentijnse monnik gemaakt had. Misschien een beetje meer zelfs dan zijn eigen Paulus, misschien wel veel meer.
Het verschil is onmiskenbaar – en dat is níet omdat Fra Bartolomeo een matige schilder was. Dat komt omdat Rafaël fenomenaal goed was.
Er bestonden verschillende manieren om de schets van een voorbereidend karton op een paneel (of muur) te krijgen. Bij het vervaardigen van een fresco gebeurde dat vaak door kleine gaatjes in de schets de prikken – daar waar de lijnen en het donker zaten – en daar houtskool doorheen te ‘blazen’.
In dit geval (en ook dat gebeurde vaker) is de achterkant van het karton ingesmeerd met houtskool en vervolgens overgetrokken op het paneel. Na dit overtrekken is Fra Bartolomeo op het paneel van Paulus volgens zijn eigen ontwerp doorgegaan.
Het portret van Paulus is prachtig. De heldere kleuren, de klassieke houding, de rustige, mooi afgewerkte achtergrond, de subtiele maar realistische lichtval en het kalme dat de apostel uitstraalt, maken dat het met recht wordt gezien als een topstuk uit de hoog-renaissance.
Het hangt terecht in de Vaticaanse Musea. We praten terecht nog over Fra Bartolomeo en hij is ook meer dan terecht een van Vasari’s ‘più eccellenti pittori, scultori e architettori’.
Maar haalt Fra Bartolomeo’s Paulus het bij Rafaëls Petrus? Kijk eens goed naar beide mannen, naar hun houding en het lijft dat onder de toga’s zit. Kijk eens goed naar die kleding, de stof. Wat Petrus draagt, lijkt fijner en gladder, lichter maar warmer.
Het licht valt anders op hun gezichten en wordt op een andere manier weerkaatst. Hun blik is anders. Kijk ook eens goed naar de kaft en de pagina’s van beide boeken. Vergelijk hun voeten, handen en haar. Paulus is een prachtig portret, maar Petrus lijkt te leven.
Aan de andere kant van Petrus hangt het ontwerp dat Fra Bartolomeo maakte, recent dus nauwkeurig onderzocht door de Galleria degli Uffizi, waarbij precies in kaart is gebracht wat Fra Bartolomeo geschetst heeft en wat Rafael daarmee heeft gedaan.
De geschetste Petrus is óók prachtig – maar Rafael laat zien hoe hij met de subtielste wijzigingen een compleet ander persoon neer kon zetten.
Petrus was de rots waarop Jezus zei dat hij zijn kerk zou bouwen. Op de schets van Fra Bartolomeo zien we dat wellicht iets letterlijker terug. Petrus oogt op het karton wat plomper, massiever, zelfs passiever.
Onder de toga die Rafael hem aantrok, zit een actiever lijf dat ook met recht die rots kan zijn. Het oogt sterker en alerter dan het lijf op het karton. Kijk bijvoorbeeld net even boven het boek: op het schilderij steekt daar een sterkere schouder boven uit.
Het boek zelf wordt overigens ook net wat anders vastgehouden. De hand ligt er anders omheen en heeft het echt, goed, stevig vast (kijk even goed naar de duim en de wijsvinger).
De mooiste verschillen zitten in het hoofd en de gelaatstrekken van Petrus. Met een iets andere knik in het hoofd en een andere richting van de blik wordt Petrus peinzender. De Petrus op het karton lijkt het antwoord in de hemel te zoeken, die op het schilderij in zichzelf.
Hoewel de ogen van Petrus (vergeleken met de Petrus op het karton én met de geschilderde Paulus) donkerder zijn en dieper in hun kassen liggen, lijkt er meer achter schuil te gaan.
Bijna drie eeuwen lang hingen de twee apostelen, de beschermheiligen van de stad Rome, in de San Silvestro al Quirinale, tot Paus Clemens XI de schilderijen kocht in 1707. Volgens de restaurator waren ze er slecht aan toe: aangevreten door motten en op verschillende plekken aan het afbladderen.
Waarschijnlijk niet toevallig verhuisden ze in 1963 onder paus Paulus VI naar de pauselijke appartementen in Castel Gandolfo. Dezelfde paus liet ze in 1974 naar het Vaticaan brengen, waar ze werden opgehangen in de appartementen waar de paus zijn audiëntie houdt.
Sinds kort schitteren ze in de Pinacoteca van de Vaticaanse Musea, waar iedereen ze kan bewonderen tot 9 januari 2022 zelfs samen met de kartons uit de Galleria degli Uffizi, zodat je de verschillen goed kunt bestuderen. Maar ook daarna is een blik op Rafaëls Petrus meer dan de moeite waard!’
Praktische informatie
De Vaticaanse Musea zijn van maandag tot en met zaterdag geopend van 8.30 tot 18.30 uur (laatste toegang om 16.30 uur). Van 1 juli tot en met 31 oktober kun je op vrijdag en zaterdag tot 22.30 uur terecht (laatste toegang 20.30 uur).
Een kaartje voor de Vaticaanse Musea, met onder meer toegang tot de Pinacoteca, boek je via deze link. Sla tijdens je bezoek ook de Stanze di Raffaello en deze drie must sees niet over. Als je tijd hebt, is ook een bezoek aan de Giardini Vaticani een aanrader.
Wil je meer van Rafaël in Rome bewonderen? Ga dan op pad met de City Walk Het Rome van Rafaël en ontdek de stad door de ogen van een van haar bekendste kunstenaars.
