San Pier Maggiore – een verdwenen kerk in Florence

Wie Florence verkent, komt al snel tijd tekort. De stad is als een bloem die bij elk bezoek meer gaat bloeien – zeker als je de tijd moeite nemen om haar echt te leren kennen. Ook voor ons heeft Florence steeds nieuwe ontdekkingen in petto. We worden zelfs door de stad verrast als we er niet zijn.

Zo stuitten we vorige week in Londen (waar we een paar dagen waren vanwege de opening van een grote tentoonstelling over Botticelli in het Victoria & Albert Museum, waarover morgen meer) op de kleine maar prachtig ingerichte tentoonstelling Visions of Paradise: Botticini’s Palmieri Altarpiece in The National Gallery.

Francesco Botticini, The Assumption of the Virgin, probably about 1475-6, tempera on wood, 228.6 x 377.2 cm © The National Gallery, London

Drie jaar lang verrichte dit vooraanstaande Britse museum in samenwerking met de Universiteit van Cambridge onderzoek naar het monumentaal altaarstuk met de tenhemelopneming van Maria. Dit imposante, opvallend horizontaal georiënteerd werk werd gemaakt door de Florentijnse kunstenaar Francesco Botticini (1446-1497) voor de grafkapel van Matteo Palmieri in de San Pier Maggiore in Florence.

De San Pier Maggiore? Niet direct een kerk die een belletje doet rinkelen, zelfs niet bij een doorgewinterde Florencekenner als Saskia. Dat kan kloppen – als je deze kerk zoekt op de plattegrond van Florence, kom je hem namelijk niet tegen. De kerk, die ooit op slechts vijfhonderd meter ‘achter’ de Duomo lag, is helaas geheel verdwenen.

Giuseppe Zocchi, View of Church of San Pier Maggiore, 1744, album,
etching with engraving, 62.5 × 80 cm, The British Museum, London, 1922,0410.142.20
© The Trustees of The British Museum
Francesco di Lorenzo Rosselli, Zicht op Florence rond 1500, The Fitzwilliam Museum, Cambridge
(met rechts achter de Duomo de San Pier Maggiore)

Piazza di San Pier Maggiore
Aan het einde van de Borgo degli Albizi ligt het Piazza di San Pier Maggiore. In de zeventiende eeuw was dit een voornaam stadsplein met de kerk, een aangrenzend klooster en palazzi van vooraanstaande Florentijnse families.

Het was een rustig stukje stad, aangezien de Florentijnse stadsraad op 20 juni 1639 verordende dat geen enkele tuinder hier zijn waren mocht verkopen. In de achttiende eeuw werd het klooster onbewoond en in 1783 werden zowel het klooster als de kerk gesloopt. De San Pier Maggiore was zo’n bouwval geworden, dat het niet langer veilig was de kerk te betreden.

De plaatselijke verordening bleef van kracht, maar al snel vond een aantal lokale uitbaters hier toch een nieuwe stekje. Ze werden gedoogd en tot op de dag van vandaag vind je er wat kraampjes. De marktlui van ‘il mercatino di San Piero’, zoals de Florentijnen het marktje liefkozend noemen, geven het plein kleur.

Het opvallendste gebouw op het Piazza di San Pier Maggiore is een grote portico, met drie bogen. Dit is het enige restant van de San Piero Maggiore dat je in het Florentijnse straatbeeld nog kunt zien. Deze portico, die zonder kerk meer weg heeft van een loggia, werd in opdracht van Matteo Nigetti in 1638 voor de kerkgevel gebouwd, iets dat je in Florence bijna nergens anders ziet.

De sleutels van Petrus, waterspuwers en een wenteltrap
Een ander spoor van de San Pier Maggiore is nog te vinden in de naam van de Via San Pier Maggiore, de straat die achter het plein ligt, precies op de plek waar zich ooit het middenschip van de kerk bevond. Kijk even omhoog en probeer je voor te stellen hoe hier ooit een van de meest imposante kerken van Florence stond, met een spitse klokkentoren die hemelwaarts reikte.

Wie goed speurt, kan meer restanten van de kerk ontdekken. In een prachtige mini-documentaire zie je hoe de onderzoekers van The National Gallery en de Universiteit van Cambridge op zoek gaan naar overblijfselen van de San Pier Maggiore. In winkels, restaurants en appartementen rondom het Piazza di San Pier Maggiore stuiten ze op originele bouwmuren, steunberen, emblemen van de sleutels van Petrus en waterspuwers: allemaal stille getuigen van de ooit zo imposante kerk.

Ook kwamen de onderzoekers een stuk van de originele wenteltrap tegen die naar de campanile, klokkentoren, leidde en die de bewoners nu naar een lieflijk dakterras met een magnifiek uitzicht op Florence leidt.

Palmieri’s paradijs
Hoewel je de San Piero Maggiore zelf helaas niet meer kunt bezoeken, zijn een paar prachtige kunstwerken die ooit het interieur van de kerk sierden, bewaard gebleven. Een van de belangrijkste werken is het immense altaarstuk (van ruim twee bij drie meter!) dat Botticini in 1477 voltooide. Het altaarstuk maakt deel uit van de vaste collectie van The National Gallery in Londen.

Tot eind maar vormt het de spil van een speciale tentoonstelling, Visions of Paradise: Botticini’s Palmieri Altarpiece. De kleine maar zeer fijne expositie laat je kennismaken met het fascinerende leven van de opdrachtgever van het altaarstuk, Matteo Palmieri (1406-1475), die nauwe vriendschapsbanden met de familie De’ Medici en met de Koning van Napels onderhield.

Antonio Rossellino, Portrait Bust of Matteo Palmieri, 1468, 53.3 cm, Museo del Bargello, Florence © photo Scala, Florence – il Ministero per i Beni e le Attività Culturali

Het was een invloedrijke, weelderige en aristocratische omgeving waarin Palmieri zich bewoog. Hij bekleedde tijdens zijn carrière bijna iedere positie in de Florentijnse regering, waaronder die van de Gonfaloniere di Giustizia, de hoogste eer die een politicus ten deel kon vallen in het Florence van de vijftiende eeuw.

Palmieri was echt een man van de renaissance. Hij werd geboren in Florence en studeerde er voor speziali, apotheker. Als hij begin twintig is, erft hij de apotheek van zijn vader, de Spezieria al Canto alle Rondini in het Palazzo Uccellini (die nu nog steeds bestaat, als de Farmacia Canto alle Rondini). Alfonso V, in de tijd dat Palmieri leefde Koning van Napels en een goede bekende van Palmieri, zou hebben gezegd: ‘Denk je eens in hoe de dokters (medici) in Florence zullen zijn, als de apothekers dit kunnen…’

Daarnaast volgde hij een studie filosofie en retoriek bij de bekendste humanistische geleerden van die tijd. Hij deed aan geschiedschrijving, tekende biografieën op, schreef poëzie en vulde zijn dagen met het bestuderen van klassieke auteurs als Cicero, Plato en Aristoteles.

Naast de klassieke auteurs koesterde Palmieri ook een diepe liefde voor Florentijnse schrijvers als Boccaccio en Dante. In 1465 schreef hij een episch heldendicht, een imitatie van Dantes Goddelijke Komedie. In dit gedicht, La città di vita geheten, beschrijft Palmieri hoe hij door de hel, het voorgeborchte en de hemel reist.

Matteo Palmieri, La città di vita, vellum manuscript, 1473, 38 × 28 cm, Biblioteca Medicea Laurenziana, Florence, Plut. 40.53 © il Ministero per i Beni e le Attività Culturali

Een gouden opdracht voor Botticini
Palmieri gaf Francesco Botticini de opdracht om zijn manuscript rijkelijk te illustreren. Enkele jaren later kreeg Botticini ook de felbegeerde opdracht om de familiekapel van Palmieri in de San Pier Maggiore te voorzien van een letterlijk en figuurlijk schitterende voorstelling.

In La città di vita schetst Palmieri zijn denkbeelden over de burgerlijke plicht en de aard van de hemel en het paradijs. Deze overtuigingen zie je allemaal terug in de dramatische compositie van Botticini’s Tenhemelopneming van de Maagd Maria.

De bovenzijde van het paneel wordt gedomineerd door een gigantische koepel met heiligen en engelen. Palmieri zelf is ook op het altaarstuk te zien; hij is de knielende man in het lagere linker gedeelte van het paneel. Zijn vrouw Niccolosa de’ Serragli is aan de rechterzijde te zien.

detail Francesco Botticini, The Assumption of the Virgin, probably about 1475-6, tempera on wood, 228.6 x 377.2 cm © The National Gallery, London

Uit schriftelijke bronnen weten we dat Palmieri schriftelijke aanwijzingen aan Botticini gaf, met details over hoe hij de symboliek op het altaarstuk moest uitwerken. Zo zie je op uitdrukkelijk verzoek van de opdrachtgever een panoramisch uitzicht op Florence en omgeving.

Voor het eerst in jaren is het altaarstuk van Botticini weer in volle glorie te bewonderen in The National Gallery. In de jaren negentig hing het werk boven de entree van een tentoonstellingsvleugel, waardoor je het als bezoeker makkelijk over het hoofd zag. Vanaf 2011 was het altaarstuk helemaal niet meer te zien; het was opgeborgen in een van de depots.

Nu straalt het als nooit tevoren, als middelpunt van de tentoonstelling Visions of Paradise: Botticini’s Palmieri Altarpiece. Een rijkelijk overzicht dat recht doet aan Botticini’s werk, dat door Vasari in 1550, bij de eerste aanblik, aan Sandro Botticelli werd toegeschreven. De tentoonstelling schetst een goed beeld van de artistieke cultuur van het Florence rond 1470. Botticini en Botticelli komen aan bod, maar ook Verrocchio, de latere leermeester van Leonardo da Vinci, en de gebroeders Pollaiuolo.

Andrea del Verrocchio, The Virgin and Child with Two Angels, about 1476-78, egg tempera on wood, 96.5 x 70.5 cm © The National Gallery, London

Nog een werk uit de San Pier Maggiore
Bijzonder aan de tentoonstelling is ook dat voor het eerst in eeuwen twee werken uit de San Pier Maggiore weer met elkaar herenigd zijn. Fragmenten van een monumentaal altaarstuk met als onderwerp de kroning van Maria, rond 1730 vervaardigd door Jacopo di Cione, schitteren net zo mooi als Botticini’s altaarstuk.

Jacopo di Cione, The Three Marys at the Sepulchre: Upper Tier Panel, 1370-1, egg tempera on wood, 95.6 x 49.1 cm © The National Gallery, London

De immense voorstelling, die werd gemaakt voor het hoofdaltaar van de San Pier Maggiore, geeft ook weer nieuwe informatie over hoe de kerk er oorspronkelijk uit heeft gezien. Petrus, die rechtsonder is te zien op het linker fragment, houdt in de ene hand de sleutel van de hemelpoort vast en in de andere hand een kleine kerk. Dit kerkje is een exacte weergave van de San Pier Maggiore, zoals de kerk er in de veertiende eeuw uit heeft gezien.