Sant’Ivo alla Sapienza – barok meesterwerk van Francesco Borromini, met een bruidstaart als kroon

We drinken in Rome graag een kopje koffie op het terras van Caffè Sant’Eustachio. Niet alleen vanwege de lekkere koffie en de vele herinneringen die hier na meer dan honderd Romereizen liggen, maar ook vanwege het uitzicht.

Je kijkt vanaf het terras namelijk uit op het wervelende torentje van de kerk Sant’Ivo alla Sapienza, dat wel wat weg heeft van een bruidstaart.

Als je Borromini’s werk beter wil bekijken, kun je de binnenplaats van het Palazzo della Sapienza op wandelen. De kerk prijkt aan het ‘hoofd’ van een elegante zuilengalerij, waarin het Archivio di Stato, het staatsarchief huist.

In december gaat de Sant’Ivo alla Sapienza na lange tijd weer open voor publiek en kun je Borromini’s barokke meesterwerk ook van binnen bekijken. Tijd om alvast in de historie van deze unieke plek te duiken!

Wervelende kroon op de wijsheid

Op de plek van de Sant’Ivo alla Sapienza stond in de veertiende eeuw al een kapel, die deel uitmaakte van de Studium Urbis. Deze universiteit van Rome werd in 1303 opgericht door paus Bonifatius VIII en was daarmee de voorloper van La Sapienza.

De universiteit was in die tijd nog gevestigd in een naastgelegen palazzo dat een eerdere paus had kunnen kopen door extra belasting te heffen op wijn, die dus indirect het bolwerk van wijsheid bekostigde.

In 1642 gaf paus Urbanus VIII Barberini Francesco Borromini de opdracht om een kerk te bouwen, die Borromini bekroonde met het kenmerkende torentje, dat nog altijd opvalt tussen de daken, torens en koepels van de skyline van Rome.

Dit gedurfde ontwerp wekte aanvankelijk veel wantrouwen, waarbij sommige tegenstanders van de architect zelfs voorspelden dat de kerk binnen de kortste keren zou instorten. Borromini was echter overtuigd van de stabiliteit van zijn ontwerp en gaf een garantie van vijftien jaar. Hij verklaarde zich bereid om eventuele schade te vergoeden, waarmee hij het vertrouwen in zijn eigen ontwerp wist te herstellen.

Via deze link zie je een aantal schetsen die Borromini maakte voor de Sant’Ivo alla Sapienza, in het bijzonder voor de lantaarn.

© Albertina Museum, Wenen

Brandend verlangen naar kennis

De spiraalvormige lantaarn is waarschijnlijk een verwijzing naar modellen uit de vroegere architectuur en literatuur, zoals de Toren van Babel en Dantes klim naar het vagevuur. Bovenaan symboliseert een vlam zowel geloof als wijsheid, als bekroning van deze tempel van kennis, waarbij de twaalf buitenste treden de twaalf disciplines symboliseren die aan de universiteit werden onderwezen, als fasen van intellectuele groei.

Ook de brandende toortsen rond de basis symboliseren het verlangen naar kennis. Uiteraard ontbreken de bijen – het symbool van de familie Barberini – evenmin.

De lantaarn zelf wordt bekroond door een kroon, een bol, een duif en een kruis. Een aantal gaten zorgt ervoor dat zonlicht de kerkkoepel in kan stromen.

Perfect voorbeeld van Romeinse barok

Maar ook de kerk zelf mag er zijn, niet in het minst vanwege de sterk symbolische opzet. De plattegrond is – net als bij de San Carlino – ontstaan uit de kruising van twee gelijkzijdige driehoeken, een patroon dat verwijst naar de zespuntige davidster en daarmee naar de Heilige Drie-eenheid en de wijsheid van koning Salomo.

Sommige wetenschappers zagen er eerder een grote bij in, het symbool van de Barberini’s. Er zijn natuurlijk sowieso genoeg verwijzingen naar pausen, met name naar Alexander VII Chigi, die Borromini na de dood van Urbanus VIII door liet werken aan de kerk en wiens familiewapen – zes bergjes met daarboven een ster – vaak te zien is in en om de Sant’Ivo alla Sapienza.

Sant’Ivo – patroonheilige van armen en advocaten

Het interieur van de kerk is grotendeels wit. Daardoor wordt je blik als vanzelf omhoog geleid, naar het gewelf dat bijna vloeiend lijkt, ook met dank aan het licht dat door de ramen en de openingen in de lantaarn naar binnen schijnt.

Op het altaar schittert een werk van Pietro da Cortona, dat later werd voltooid door zijn leerling Giovanni Ventura Borghesi. Het stelt de heilige Ivo voor. Deze heilige was van Franse afkomst en overleed in 1303, het jaar waarin de Studium Urbis voor het eerst de deuren opende. Hij is de patroonheilige van juristen, met name advocaten en rechters, maar ook van armen en wezen. Op Cortona’s doek hoort de heilige Ivo de smeekbeden van arme cliënten aan.

Later is er een schilderij van Santa Maria Sedes Sapientiae toegevoegd, een kopie van Giovanni Battista Salvi, alias il Sassoferrato. Dit was een geschenk van paus Paulus VI, die zich inzette voor de renovatie van de kerk.

Uit een schets van Borromini blijkt dat hij in eerste instantie van plan was om achter het hoofdaltaar zeven zuilen te zetten, die in het Oude Testament symbool staan voor de zeven wijsheden, maar dat plan heeft hij uiteindelijk niet uitgevoerd.

met dank aan het Ministero della Cultura voor een aantal foto’s van het interieur

Pauselijke beestenboel op de binnenplaats

De binnenplaats waaraan de Sant’Ivo alla Sapienza prijkt, is aangelegd naar een ontwerp van Giacomo della Porta, die ook (mee)werkte aan de Sint-Pieter, de Gesù, de Fontana delle Tartarughe, de Fontana del Moro en de Fontana di Nettuno op Piazza Navona.

Hij voorzag de andere zijden van de binnenplaats van een twee verdiepingen tellende zuilengalerij. Je ontwaart hier de familiewapens van de pausen die hun naam hebben verbonden aan de bouw van het complex, zoals de draak van paus Gregorius XIII (Boncompagni), de leeuw van Sixtus V (Peretti), de draak en de adelaar van Paulus V (Borghese), de bijen van Urbanus VIII (Barberini) en de bergen en de ster van Alexander VII (Chigi).

Let ook op de plaquette aan de muur die herinnert aan een hevige overstroming van de Tiber, in 1495.

Palazzo della Sapienza

Het Palazzo della Sapienza dateert uit 1575 en is eveneens van de hand van Giacomo della Porta. Hier bevond zich vroeger dus de universiteit van Rome, waar niemand minder dan Galileo Galilei verschillende lezingen gaf.

Toen Rome tot hoofdstad van Italië werd uitgeroepen en de kerkelijke goederen werden genationaliseerd, kwam het gehele complex in handen van de staat. De kerk bleef weliswaar gewijd, maar werd gesloten en gebruikt als opslagplaats voor de universiteitsarchieven.

In 1935 werd de universiteit in opdracht van Mussolini verplaatst naar de pas verrezen wijk San Lorenzo. Tegenwoordig herbergt het Palazzo della Sapienza zoals we aan het begin van dit artikel al schreven het Archivio di Stato, met onder meer de archieven van de pauselijke staat.

Borromini tekende het ontwerp voor de fraaie bibliotheek, waarvoor schetsen zijn teruggevonden die allerlei details onthullen, zoals de boekenplanken.

Bezoek de Sant’Ivo alla Sapienza

Het Complesso di Sant’Ivo alla Sapienza ligt aan de Corso del Rinascimento 40 in Rome. In december zal de kerk de deuren openen voor publiek en voor zover nu bekend gratis te bezichtigen zijn.

Wandel voor of na je bezoek aan de Sant’Ivo alla Sapienza ook even naar de zijkant van het Palazzo della Sapienza, aan de Via degli Staderari, waar de Fontana dei Libri wacht.