Ciao tutti – ontdekkingsblog door Italië de beste tips voor Italië
‘Wij stellen dikwijls vast, dat onze voornaamste schilders in verschillende landen hun onbekende geboorteplaatsen bekend en beroemd maken, al waren het meermalen maar onaanzienlijke dorpen. Is niet in schier elken uithoek van de wereld het dorp Hemskerck in Holland vermaard, omdat daar de begaafde schilder Marten Hemskerck geboren is in het jaar 1498?’
Zo begint schilder en schrijver Karel van Mander de biografie van Maarten van Heemskerck (1498-1574) in zijn beroemde Schilderboeck. Van Heemskerck, die geboren werd in Heemskerk, een klein dorp in het noorden van Nederland, was eigenlijk voorbestemd om in de voetsporen van zijn vader te treden.
Maar dat Maarten niet in de wieg was weggelegd voor het landelijke leven, bleek al snel. Hij ging in de leer bij de Haarlemse schilder Cornelis Willemsz. en reisde later zelfs naar Rome.
Zelfportret met het Colosseum, Maarten van Heemskerck (detail)
We treden in deze blog in de voetsporen van Maarten van Heemskerck. In Rome, maar ook dichter bij huis!
Opzettelijk melk morsen
Van Mander beschrijft in zijn biografie over Van Heemskerck dat Maarten op een dag met een emmer vol melk op zijn hoofd liep en vervolgens tegen een boomtak aanliep en opzettelijk veel melk morste. Zijn vader was razend en joeg hem met een eind hout achterna om hem te slaan. Maarten verstopte zichzelf op een hooiberg en de volgende dag stuurde zijn moeder hem op weg, op zoek naar een leermeester, met wat reisgeld en een gevulde knapzak.
Meesterschilder
Van Heemskerck kwam eerst in Delft terecht en vervolgens ging hij werken in het atelier van Jan van Scorel in Haarlem. Dat is waarschijnlijk de plek waar Van Heemskerck voor het eerst kennismaakte met een bijzondere, nieuwe manier van schilderen, afkomstig uit Italië: de renaissance, die bloeide in een noordelijke variant.
Al snel kon Van Heemskerck wedijveren met het werk van zijn leermeester en waren hun werken moeilijk van elkaar te onderscheiden. Op zijn tweeëndertigste werd Van Heemskerck een zelfstandige meesterschilder.
De heilige Lucas schildert de Madonna, voor de restauratie van 2024
De heilige Lucas schildert de Madonna
Het werd tijd voor Van Heemskerck om naar de allergrootste inspiratiebron van zijn vakgenoot Jan van Scorel te vertrekken. Maar voor zijn vertrek naar Italië schildert Van Heemskerck De heilige Lucas schildert de Madonna (1532), bij wijze van afscheidsgeschenk voor de schilders van Haarlem.
Om dit schilderij te kunnen zien, hoef je niet ver te reizen: het hangt in het Frans Hals Museum in Haarlem. De lichtpartijen in dit werk zijn scherp begrensd, duidelijk beïnvloed door Van Scorel. De gezichten van de Madonna, het kind Jezus en de heilige Lucas zijn prachtig weergegeven. Een plaatselijke bakker stond aldus Van Mander model voor Sint Lucas.
Op het schilderij zie je veel iconografische details terug die direct zijn terug te voeren op de klassieke oudheid. Een gevleugelde engel houdt een brandende toorts vast en op de zetel waarop de heilige Lucas zit, is aan de achterwand een mythologische voorstelling te zien van Lucas op een stier.
Voor de unieke tentoonstelling van Maarten van Heemskerck die in 2024 plaatsvindt in Haarlem en Alkmaar is De heilige Lucas schildert de Madonna gerestaureerd. Hierbij werd onder andere ontdekt dat het schilderij oorspronkelijk uit twee delen bestond die eind zestiende eeuw met een tussenstuk zijn verbonden en dat de achtergrond in de zeventiende eeuw overschilderd is. In deze blog lees je meer over deze tentoonstelling.
foto’s: Maarten van Heemskerck, De heilige Lucas schildert de Madonna, voor de restauratie van 2024 – Frans Hals Museum – Haarlem, foto René Gerritsen
Genoemd door Giorgio Vasari
In 1532 kwam Van Heemskerck in Rome aan. De jaren in Rome zijn van onschatbare invloed geweest op Van Heemskercks carrière. Hij werd er al snel succesvol. Hij wordt zelfs door schilder en biograaf Giorgio Vasari in zijn Le vite de’ più eccellenti pittori, scultori e architettori genoemd als een bekwaam schilder van figuren en landschappen.
Van Heemskercks reis naar Italië bracht een blijvende verandering in zijn werk. In Rome raakte hij diep onder de indruk van de antieke beelden en de meesterwerken van Michelangelo en Rafaël.
Deze invloeden maakten zijn stijl expressiever en dynamischer, waardoor hij een voorloper werd van de Italiaanse renaissance in de Noordelijke Nederlanden.
Schetsen van het oude Rome
Tijdens zijn verblijf in Rome maakte Van Heemskerck talloze schetsen, die hij in zijn latere werken bleef gebruiken. Laten we Van Mander er weer eens op naslaan. Hij vertelt namelijk welke onderwerpen Van Heemskerck in Rome vastlegde. Natuurlijk kopieert hij veel van de klassieken, zoals de Torso Belvedere, maar hij schetst ook werken van Michelangelo.
Ook heeft hij veel belangstelling voor de oude ruïnes van het vervallen Rome en ornamenten. Twee schetsboeken uit deze tijd zijn van grote waarde voor onze kennis over de staat van antieke monumenten in de zestiende eeuw.
Deze schetsboeken bevinden zich in het Kupferstichkabinett in Berlijn, een mekka voor de prentkunst waar ook veel gravures en etsen te bewonderen zijn van Sandro Botticelli, Albrecht Dürer, Rembrandt en Vincent van Gogh.
Wandelen in de oude Sint-Pieter
Uniek zijn de schetsen van de ontwikkeling van de Sint-Pieter, die zich in de tijd dat Van Heemskerck in Rome is tussen twee bouwfases bevond. Het is de overgang van de oude basiliek, gebouwd onder keizer Constantijn de Grote, naar de bouw van de wat de meest belangrijke kerk van het rooms-katholieke geloof zou worden.
De ontvoering van Helena
Naast de vele schetsen die Van Heemskerck in Rome maakte, vervaardigde hij ook schilderijen in opdracht van Italiaanse opdrachtgevers. Wat schilderde Van Heemskerck onder andere in Rome? Wat denk je van dit enorme landschap, De Ontvoering van Helena, van 1,47 bij 3,84 meter (!) – nu eigendom van The Walters Art Gallery in Baltimore?
Van Heemskerck schilderde dit panorama voor kardinaal Rodolfo Pio da Carpi. Geen enkel schilderij van een noordelijke schilder doet de klassieke oudheid zo herleven als dit epische landschap.
Wereldwonderen
Vanuit een typisch noordelijke hoge horizon heb je als kijker een weids uitzicht op een berglandschap vol met ruïnes uit de klassieke periode. Op de voorgrond zie je de ontvoering van Helena.
De voorliefde van Van Heemskerck voor beelden uit de klassieke periode in al hun verval zien we hier duidelijk terug. De zee staat vol met vervallen ruïnes en fragmenten van klassieke beelden. O
ok zie je twee van de zeven wereldwonderen opdoemen: de beroemde Kolossos van Rhodos en de tempel van Diana in Ephese. In 1570 grijpt de schilder terug op deze motieven en schetst hij wederom de Kolossos, op een prachtige prent die zich nu in het Courthald Institute in Londen bevindt.
Kritiek van landgenoten
In 1537 keert Van Heemskerck terug naar de Nederlanden. Na zijn verblijf in Rome kreeg Van Heemskerck veel kritiek te verduren op zijn nieuwe manier van schilderen. Hij had zijn manier van schilderen dan wel veranderd, maar naar het oordeel van de beste schilders uit Haarlem niet verbeterd – behalve dan dat hij de lichtpartijen niet meer zo sterk afgrensde.
Er wordt gezegd dat toen een van zijn leerlingen hem vertelde, dat hij op zijn oude manier beter werkte dan nadat hij uit Rome was teruggekomen, Van Heemskerck slechts antwoordde: ‘Mijn zoon, toen wist ik niet wat ik maakte.’ De kritieken verstomden al snel en de schilder werd een veelgevraagd portrettist en landschapsschilder.
Van Heemskerck bij het Colosseum
Maarten van Heemskerck bleef zijn hele leven lang rijkelijk putten uit zijn Romeinse jaren. Elementen van schetsen paste hij regelmatig toe in nieuwe werken. Rome had een onuitwisbare indruk gemaakt op de schilder.
Het Zelfportret met Colosseum (1553) in het Fitzwilliam in Cambridge is een terugblik op zijn tijd in Rome. Naast het portret van de kunstenaar zien we hem aan de rechterzijde in actie met een ganzenveer in de hand. Het motief voor het schilderij blijft voor ons verborgen. Misschien wijdde Van Heemskerck deze ode aan de vergankelijkheid van de Eeuwige Stad. Of schilderde hij het misschien als een legitimatie van zijn verblijf in Rome?
De obelisk in Heemskerk
De grootste invloed die Rome heeft gehad op Van Heemskerck, is echter niet te zien op een schilderij. En ook niet op een prent. Een ware ode aan Rome en de klassieke oudheid vind je terug in het grafmonument dat Van Heemskerck liet maken voor zijn overleden vader. Deze obelisk bestaat nog steeds en kun je bezoeken in Heemkerk (zie deze blog).
Maarten van Heemskerck in Nederland
Gelukkig kun je ook nog veel werken van Maarten van Heemskerck bewonderen in Nederland. In het Frans Hals Museum hangt een prachtig oeuvre van de in Haarlem gestorven kunstenaar, met als pronkstukken De heilige Lucas schildert de Madonna en Gezicht op Rome met de barmhartige Samaritaan.
Ook in het Rijksmuseum in Amsterdam is zijn werk present, met onder meer de sprekende Portretten van een echtpaar, mogelijk Hubert Pietersz en Trijn Jacobsdr.
In het Boijmans Van Beuningen in Rotterdam maak je kennis met de Heemskerker via prenten met Bijbelse thema’s en het sprekende Portret van Cornelis van Beresteyn.
Ten slotte kun je in het Stedelijk Museum in Alkmaar de prachtige Portretten van Andries van Oudshoorn van Sonnevelt en Wilhelmina Paling, een steenrijk en invloedrijk Alkmaars echtpaar, bewonderen.
Nederlandse kunstenaars in Rome
Meer weten over Nederlandse kunstenaars in Rome – en waar je hun voetsporen in de Eeuwige Stad nog kunt volgen? In de Ciao tutti City Walk – Het Rome van de Bentvueghels nemen we je mee naar het Rome van die tijd, gezien door de ogen van de kunstenaars.
Hoe kwamen ze in Rome aan? Wat voor stad troffen ze aan? Waar woonden ze, waar vierden ze het leven en waar kun je hun kunstwerken nog zien? Dompel je onder in het Nederlandse erfgoed in Rome en sta oog in oog met de kunstenaars op plekken die iets buiten de gebaande paden liggen.
Download Het Rome van de Bentvueghels
Deze Ciao tutti City Walk is een digitale uitgave. Na bestelling ontvang je zowel op de website als in je e-mail, een link om de Ciao tutti Special te downloaden in pdf-formaat. Je kunt ‘m vervolgens opslaan en op meerdere apparaten (pc, laptop, tablet en smartphone) raadplegen.
