Naar hoofdinhoud Naar navigatie
7 september 2024

De ‘vergeten’ obelisk van Maarten van Heemskerck op het kerkhof van Heemskerk

De schilderijen van Maarten van Heemskerck zijn in musea over de hele wereld te bewonderen, maar bijna niemand weet dat de schilder ook in zijn geboortedorp een kunstwerk naliet.

Mariska Doesburg, kunsthistorica en journaliste, ging voor Ciao tutti naar Heemskerk, op zoek naar de ‘vergeten obelisk’.

Maarten-van-Heemskerck-Heemskerk (10)

Carel van Mander noemt de obelisk al in zijn Schilderboeck, in de levensbeschrijving van Maarten van Heemskerck. ‘Te Heemskerck op ´t kerckhof liet hij op zijn vaders graf richten een blauw steene piramide, oft graf-spits.’ Van Mander noemt het monument een piramide, wat gebruikelijk was in zijn tijd.

Maar liefst vier eeuwen stond de obelisk buiten, trotseerde hij de felste zon en de koudste winters. De obelisk was altijd zichtbaar voor wie langs de Dorpskerk fietste of liep. Als het kerkhofje rondom de kerk open was, kon je hem zelfs aanraken.

Het monument had echter zwaar te lijden onder de weersomstandigheden. In 1990 werd de obelisk dan ook naar het portaal van de Nederlands-Hervormde Dorpskerk verplaatst. Er werd een cementen replica vervaardigd voor op het kerkhof, die er nu nog steeds staat.

Maarten-van-Heemskerck-Heemskerk (1) Maarten-van-Heemskerck-Heemskerk (4)

Niet welkom in gemeentehuis

Een kunsthistorisch monument van jewelste, mogen we wel stellen. Het is zelfs een Rijksmonument. Maar hoe kan het dan toch dat de obelisk in het portaal van de Dorpskerk staat ‘weggemoffeld’ en iedereen de obelisk eigenlijk liever kwijt dan rijk lijkt te zijn?

Bij de bouw van het nieuwe gemeentehuis van Heemskerk enkele jaren geleden bood de kerkvereniging de obelisk aan de gemeente aan. Maar de gemeente wilde het kolossale grafmonument niet in het nieuwe gemeentehuis plaatsen. De obelisk viel uit de toon bij het moderne interieur en bleef waar hij stond, in het portaal van de Dorpskerk.

Sta-in-de-weg

Ingeklemd tussen stapelbare stoelen en kapstokken staat de prachtige obelisk stilletjes in een hoekje. De kerkleden houden van hun obelisk, maar vinden hem eerlijk gezegd ook wel eens een sta-in-de-weg. Nu worden er niet veel kerkdiensten meer gehouden, maar als in de koude wintermaanden tijdens belangrijke vieringen alle jassen moeten worden opgehangen in de hal, staat de obelisk in de weg.

Maarten-van-Heemskerck-Heemskerk (6)

Monument voor zijn vader

Van Heemskerck richtte het grafmonument op voor zijn vader, met wie hij een lastige verstandhouding had. Zijn vader, een eenvoudige landbouwer, moest aanvankelijk niets weten van de kunstenaarsaspiraties van zijn zoon. Later werd het verzet minder en zal Jacob van Heemskerck zonder meer erg trots geweest zijn op zijn zoon die het zover had geschopt als kunstschilder.

De inscripties op de originele obelisk zijn erg aangetast. Als je ze beter wilt lezen, doe je er goed aan even naar buiten te lopen en de replica op de begraafplaats te bekijken. Op de obelisk vind je de inscriptie Iacobo Venio Guilelmi filius parenti carissimo Martinus Hemskerk pietatis ergo inscripsit.

Maarten-van-Heemskerck-Heemskerk (9) Maarten-van-Heemskerck-Heemskerk (11)

In vertaling: ‘Uit liefde voor zijn dierbare vader richtte Maarten van Heemskerck dit op voor Jacob Willemsz. Van Veen.’ Van Heemskerck heette eerst ook Van Veen, maar veranderde zijn achternaam in Van Heemskerck om zijn geboortedorp op de artistieke kaart te zetten.

Gedenk te sterven

Maar er is iets vreemds met de datering. De obelisk dateert uit 1570. Van Heemskercks vader stierf echter al in 1535, toen Van Heemskerck zelf nog in Rome was. Misschien voelde de kunstenaar zijn eigen einde naderen op het moment dat hij deze obelisk liet maken?

Op de obelisk vind je ook tal van verwijzingen naar de dood. Je ziet een putto, leunend tegen een fakkel en staand op een schedel en botten. Onder dit tafereel staat cogita mori, ‘gedenk te sterven’.

Niet alleen lijkt de obelisk een monument voor de vader van de kunstenaar, maar ook voor de dood zelf. De dood is er altijd en vormt de onvermijdelijke sluitpost van het leven. Hecht je niet teveel aan aardse zaken en bereid je voor op het einde, lijkt de boodschap van de obelisk.

Maarten-van-Heemskerck-Heemskerk (12)

De arm van Apelles

Op de top van de obelisk zie je en profil een mannelijk portret, een afbeelding van de vader van Van Heemskerck. ‘Hier leyt begraven Jacob Willemsz. Van Veen ende straff den 16 dach september anno 1535 ende heeft geleeft 79 jaer.’ Ook zie je een wapen bij het portret afgebeeld, dat Van Heemskerck zelf heeft gecreëerd en niet gevoerd werd door zijn vader.

Van Mander noemt het wapen ook. Volgens de biograaf staat de afgebeelde arm voor de beroemde Griekse schilder Apelles, die rust op een schildpad, wat vermoedelijk slaat op het advies van Apelles dat een schilder niet traag moet werken, maar tevens niet de geest moet verzwaren met teveel arbeid.

Symbool voor vergankelijkheid

Waarom koos Van Heemskerck voor deze obelisk als grafmonument voor zijn vader? Het zal uiteraard iets te maken hebben met zijn Romeinse periode en fascinatie voor antieke monumenten. Zijn schetsboeken staan vol met de obelisken van Rome.

Naar de werkelijke motivatie kunnen we alleen maar raden. Misschien dat Van Heemskerck voor de obelisk koos als symbool voor de dood en de vergankelijkheid, die hij zo treffend schetste en vastlegde in Rome.

Maarten-van-Heemskerck-Heemskerk (8)

Bezoek de obelisk van Van Heemskerck

Wil je de obelisk met eigen ogen zien, dan kun je deze zomermaanden elke vrijdagmiddag van 14.30 tot 16.30 uur terecht in de Dorpskerk aan het Kerkplein 1 in Heemskerk (toegang is gratis). Vrijwilligers staan je te woord en leiden je met liefde rond in de kerk, die zelf ook het bezichtigen waard is.

De originele obelisk staat in het portaal van de kerk en de replica is te bewonderen op de begraafplaats aan de zuidzijde van de kerk.

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Ciao tutti is hét startpunt voor je vakantie naar Italië, bomvol persoonlijke tips. Buon viaggio!

autohuur italië
Bol AlgemeenBol Algemeen