Forse che si, forse che no – de Gonzaga’s in Mantova

Hoewel we de stamboom van de De’ Medici-familie bijna uit ons hoofd kennen en ook de Borgia’s en Sforza’s weinig geheimen voor ons hebben, zijn we lang niet zo vertrouwd met de familie Gonzaga, die als hertogen van Mantova toch ook aanzienlijke invloed uitoefenden op het politieke bestel in het land dat we nu kennen als Italië.

De pracht van de Gonzaga’s
Om onze kennis een beetje bij te spijkeren volgen we geen ‘saaie’ geschiedenislessen, maar lezen we de roman De pracht van de Gonzaga’s, waarin het verhaal van de hertogen van Mantova op een aanstekelijke manier wordt verteld, vol liefde en hartstocht, verleiding en wraak, politiek en muziek. Het boek brengt ons naar het begin van de zeventiende eeuw, als er overal in Europa veranderingen en omwentelingen plaatsvinden. De rust van de renaissance is voorbij.

Vincenzo Gonzaga

In het noorden van Italië, te midden van tal van politieke en religieuze onrusten, wijdt Vincenzo Gonzaga – de vierde hertog van Mantova – zich helemaal aan de schone kunsten. Aan zijn hof verzamelt hij de beste schilders en musici. Zijn hofcomponist, Claudio Monteverdi, schrijft hier zijn eerste opera: La Favola d’Orfeo.

Onder het bewind van Vincenzo Gonzaga bloeit Mantova als nooit tevoren. Hij is de beschermheer van kunstenaars als Peter Paul Rubens en de dichter Tasso, en een groot bewonderaar van de prachtige Isabella… Een fragment:

‘Elke vrijdagavond wordt er gemusiceerd in de Spiegelzaal. Signora Adriana zingt en geeft de muziek zoveel kracht, zo’n bijzondere gratie, en ze brengt onze zintuigen zozeer in vervoering dat de zaal bijna een nieuw theater wordt.

[…]

Vincenzo heeft vanavond alleen maar ogen en oren voor de muziek en voor zijn nieuwe zangeres, de onvergelijkbare Adriana. Ze wordt als de grootste, meest dramatische en mooiste van dit moment beschouwd. Zodra Vincenzo over haar hoorde, wilde hij haar hebben. Dat was een principekwestie. Mantova moet de beste kunst, de beste muziek hebben.

We zullen De’ Medici, we zullen de keizer in eigen persoon eens wat laten zien. Waar onze muren niet behangen zijn met spiegels, gloeien de werken van Titiaan en Rubens. Onze muziekmeester is de beste van Italië, de goddelijke Claudio. Vanaf het moment dat hertog Vincenzo hem voor het eerst zag, wist hij dat. Dat was twintig jaar geleden in Cremona, toen hij een jonge violist was, en daarna nog een keer in Florence.

het wapen van Vincenzo Gonzaga

Als de hertog iemand wil hebben, kan niemand zich daartegen verzetten, zelfs Adriana niet, ondanks haar protesten. Hebt u haar rijtuigen, haar sieraden gezien? Weet u dan niet hoeveel de schatmeester van het hof haar betaalt? Twintig keer het salaris van onze muziekmeester. Geen wonder dat Monteverdi zo getergd kijkt. Als hij niet met zijn muziek bezig is, gaat er maar één gedachte door zijn hoofd: hoe moeten we aan de kost komen? Hij is mager omdat hij zo gedreven is, en omdat er nauwelijks genoeg te eten in huis is. Arme kinderen.

Maar luister eens naar Adriana, luister hoe haar stem zich verheft en jammert. Wij huilen met haar mee. Zoveel emotie, het is een wonder – die twee, de melancholie, de gedreven man en de vrouw die leeft voor geschenken, Adriana ‘Inhaligheid’ Basile, kijk eens wat voor effect ze op het publiek hebben, met zijn muziek en haar stem.

De hertog heeft tranen in zijn ogen, het zijn blauwe meren geworden die overlopen tot op zijn rode wangen. Hij heeft natuurlijk heel wat om over te huilen, en op momenten als deze mag hij dat dan ook doen. Op andere momenten houdt hij de demonen op afstand met zijn niet-aflatende beweging, zijn frenetieke gereis, zijn onlesbare dorst naar het kopen van kunstschatten en mensen. Zal hij ooit vrede vinden? Dat zal Eleonora zich ook wel afvragen, hoewel ze inmiddels geen antwoord meer verwacht.

Ik weet net zoveel over de hertog als iedereen. Ik vertoef inmiddels in de schaduw, maar hij is zich wel van mij bewust. Hij is misschien de tijd wel vergeten, jaren geleden, dat we tot zonsopgang met elkaar praatten. De filosofie van Plato, de geschriften van Ficino, Mirandola, Giordano Bruno, de kabbala, de alchemie der elementen en nog veel meer. We probeerden onze onderzoekende geest levend te houden in een wereld die ingesloten werd door dogma’s. Eindelijk arriveerde de inquisiteur in Mantova – de lasteraar noemden we hem. De boeken in het paleis die hij verbrand zou hebben als hij ze onder ogen had gekregen…

Ik weet nog dat Vincenzo me uit Bruno voorlas: ‘Tenzij u zichzelf gelijk maakt aan God, kunt u God niet begrijpen, want het gelijke is slechts voor het gelijke begrijpelijk.’

Vincenzo had volgens deze filosofie geleefd. Hij is hoger gestegen en dieper gezonken dan wij allemaal. En nog steeds begrijpt hij God niet, want hij heeft geen vrede gevonden. En hij is jaloers op Monteverdi, hij kan door zijn muziek horen dat Claudio in contact staat met God, met de goden.

Ik ben jaloers op Vincenzo, niet zoals hij nu is, maar zoals hij toen was: een jonge liefdesgod, knap, lang, zijn blonde haar, zoals altijd, in de war, zijn ogen stralend van het leven, een kleur uit de bergen van zijn Oostenrijkse moeder. En ik, net als zijn vader, onvolgroeid door de moerassen, verdraaid door de wind, een doornboom naast een es. Iedereen weet dat ik jaloers ben, dat hoort bij mijn karakter, maar niemand weet dat Vincenzo jaloers is op de goddelijke gave. Weet hij dat zelf wel?’

Forse che si, forse che no
Zoek zijn antwoord in de Sala del Labirinto in het Palazzo Ducale in Mantova. In het labyrint op het plafond lees je Forse che si, forse che no. Misschien wel, misschien niet…

Meer lezen?
De pracht van de Gonzaga’s is via deze link te koop via bol.com