Casper van Wittel – de uitvinder van de Venetiaanse vedute

Als je aan Venetië denkt, dan denk je aan de prachtige schilderijen van Canaletto. Maar voordat deze Venetiaanse maestro uit de achttiende eeuw beroemd werd, was er een Nederlandse schilder die een generatie eerder het Venetiaanse stadsgezicht begon vast te leggen: Casper van Wittel.

De Amersfoortse schilder reisde als jonge twintiger af naar Rome, het mekka van veel jonge schilders uit het noorden. Rome was vanaf dat moment zijn thuisbasis: hij trouwde er met een Italiaanse schone en zijn zoon kreeg een Italiaanse naam, Luigi. Toen hij zich eenmaal als schilder van stadsgezichten had gevestigd, reisde Van Wittel door heel Italië. Niet alleen ondernam hij diverse reizen naar Toscane en het diepe zuiden, hij trok ook naar het noorden, waarbij hij Venetië waarschijnlijk meerdere keren aandeed.

Een majesteitelijke stad
Venetië wordt door Casper van Wittel gepresenteerd als een majesteitelijke stad, uniek in de pracht van haar monumenten. Hij zag La Serenissima als een stad die, als een tweede Rome, door de grootsheid van haar staatsceremonieën uitdrukking wist te geven aan haar immense macht. Het Canal Grande, de Rialtobrug, de Molo en het Piazzetta San Marco zijn zeer populaire onderwerpen die Van Wittel vaak laat terugkeren op zijn eerste Venetiaanse doeken.

De schilder maakte minstens veertien Venetiaanse vedute, maar de laatste jaren duiken er vaak onontdekte doeken op die eeuwenlang deel hebben uitgemaakt van privécollecties. Wie weet wat voor prachtig stadsgezicht er nog in een Venetiaans palazzo aan het Canal Grande hangt?

Een hommage aan zijn vaderland?
Een van zijn eerste Venetiaanse stadsgezichten maakte Van Wittel van het Piazzetta en de Molo. Links staan de staatsgraanpakhuizen, het munthuis van Venetië, de Zecca, en de bibliotheek. Rechts staat het Dogenpaleis pompeus afgebeeld, met vlak daarnaast de Brug der Zuchten en het Palazzo delle Prigioni, de staatsgevangenis.

Aan het Piazza San Marco prijken achter de zuilen van Marcus en Todaro de campanile en San Marco-basiliek. Op het water is het druk; gondels met passagiers en grote schepen passeren elkaar. Gondels en een grote boot liggen aangemeerd aan de kade. Aan de rechterzijde heeft Van Wittel nog een noordelijk galjoen geschilderd. Een kleine hommage aan zijn vaderland?

Het idee om de ingang van het Piazzetta met haar omgeving frontaal uit te beelden is niet vernieuwend, maar dateert uit de zestiende eeuw. Waarschijnlijk heeft Van Wittel zich hierbij laten inspireren door een gedrukt profiel van Venetië van Aniello Portio en Allessandro della Via, dat in 1686 verscheen.

Dit profiel is gedrukt op acht bladen waarvan één het geschilderde stuk kade bevat. Alleen het gedeelte rechts van het Dogenpaleis ontbreekt. Om hetzelfde perspectief te krijgen, stond Van Wittel waarschijnlijk op een boot toen hij de eerste schetsen voor De Molo gezien vanaf de Bacino van San Marco maakte.

Slimme trucjes
Toen Giovanni Antonio Canal in 1695 in Venetië werd geboren, was het Van Wittel die bepaalde hoe de eerste Venetiaanse vedute eruit kwamen te zien. Maar Canaletto, zoals de Venetiaanse schilder later genoemd zou worden, zou de Nederlandse meester opvolgen als meester der vedute.

Canaletto’s vader was een theaterdecormaker. De jonge Antonio reisde geregeld met zijn vader mee naar Rome om decors te maken voor de Romeinse opera. Maar al snel verruilde hij de decorstukken voor de Romeinse ruïnes die hij keer op keer schetste en schilderde.

Ook weer thuis bleef hij schilderen, maar als een echte decorbouwer gaat hij aan de haal met Venetië en plaatst en verplaatst hij regelmatig gebouwen als dat beter uitkomt voor zijn composities. Van Wittel liet als een echte Hollandse landschapsschilder de stad zien zoals ze is; Canaletto verfraaide zijn geboortestad. Niet alleen door gebouwen te verplaatsen maar soms ook door ze groter of kleiner te maken.

Deze trucjes haalde de kunstenaar ook uit bij het schilderij dat in het Louvre hangt. Het Piazzetta lijkt hier een minuscuul pleintje met een kerk die het hele plein domineert. De gevangenis is tot een bijgebouwtje verkleind, terwijl het Dogenpaleis dominant aan de kade staat. Ook zoomde Canaletto meer in op de kade. Als toeschouwer sta je veel dichter bij het plein en de stad.

Ook bij de Venetiaanse schilder is het druk op het water. Canaletto focuste sterk op de beroemde gondolieri. Het schilderij heeft een veel ‘Venetiaanser’ uiterlijk en wordt zo voor een toerist tijdens een Grand Tour natuurlijk zeer interessant om aan te schaffen. Wie wil er nu niet een authentiek souvenir van Venetië meer naar huis nemen?

Het Canal Grande
Ook het Canal Grande is voor Van Wittel en geliefd onderwerp dat hij vaak schetst en schildert. Voor je gevoel sta je aan boord van een schip. Dit prachtige panorama reikt van La Giudecca, met de Redentore-kerk van Palladio, tot de zuilen van de Molo aan de rechterzijde. Vlak voor je ontvouwt het Canal Grande zich, met links daarvan Punta della Dogana en de Santa Maria della Salute. De schitterende kerk lijkt echt uit het water op te rijzen en is de koningin van de voorstelling.

Bacino di San Marco zou als pendant een gezicht op Napels hebben gehad. Van Wittel schilderde vaker sets van gezichten op verschillende steden, wat zou kunnen duiden op buitenlandse afnemers.

Gondels in de lagune
Ook Canaletto schilderde voor zijn veelal Britse klantenkring herhaaldelijk dit deel van het Canal Grande. Voor deze voorstelling schilderde hij dit stukje stad op Hemelvaartsdag. De zwarte gondels met de beroemde gondolieri nemen opnieuw een prominente rol in. De personen zijn duidelijk van elkaar te onderscheiden en spelen een belangrijkere rol dan bij Van Wittel.

Vooral het kleurgebruik is opvallend verschillend. Van Wittel koos voor frisse, heldere pasteltinten op zijn palet. Het water is haast transparant. Bij Canaletto zie je geen pasteltinten maar veel donkerdere tonen.

De koepel van de Santa Maria della Salute
Beroemd is deze prachtige tekening van de Santa Maria della Salute, van de hand van Casper van Wittel. Vanuit je kikkerperspectief oogt de koepel van de kerk enorm en domineert ze de hele voorstelling. Op het schilderij heb je dat gevoel een stuk minder en lijkt de koepel van de sneeuwwitte kalkstenen kerk bijna naar links te hellen.

De palazzi aan het Canal Grande zijn met veel gevoel voor detail geschilderd, terwijl het leven op de drukste waterstraat van Venetië zijn dagelijkse gang gaat. Als je Canaletto’s voorstelling van de Santa Maria della Salute erbij pakt, valt ook dezelfde hellende koepel op. Toeval of niet?

Kijk ook weer naar de gondolieri. Waar de gondeliers van Van Wittel hun eigen leven leiden, kijken sommige gondolieri van Canaletto je direct aan.

Toeristen en monniken op het Piazza San Marco
Ook het Piazza San Marco was een plek waar kunstenaars in de achttiende en negentiende eeuw graag stadsgezichten van maakten. Het plein was enorm geliefd bij toeristen en velen van hen trokken het liefst huiswaarts met een tastbare herinnering aan een van de mooiste pleinen van de wereld op zak.

Van Casper van Wittel is een prachtige studietekening bewaard gebleven, waar je de San Marco-basiliek aan de linkerkant ziet, de twee zuilen op de achtergrond en aan de rechterzijde onder andere de bibliotheek. De meeste aandacht besteedde de kunstenaar op deze schets aan de gevel van de San Marco en de vier beroemde paarden uit de oudheid.

Canaletto legde het Piazza San Marco vele malen in opdracht vast. Bij dit werk is het standpunt iets anders dan bij Van Wittel (de blik van de kijker is iets meer naar links gedraaid). Uiteraard besteedt de Venetiaanse maestro veel aandacht aan het prachtige voorportaal van de San Marco en de gevel van het Dogenpaleis. Maar toch komen deze twee unieke gebouwen er maar bekaaid af als je het vergelijkt met de aandacht die de personages op de voorgrond krijgen.

Met veel gevoel voor detail zijn de kraampjes weergegeven waar potentiële kopers worden verleid. Heren in kleurige gewaden en met nette hoeden en dames in het zwart staan centraal. Aan de rechterzijde zie je een paar lichtelijk verdwaalde Franciscaner monniken, herkenbaar aan hun bruine pij.

De Venetiaanse gebouwen lijken voor Canaletto slechts het decor voor de figuren op de voorgrond, die de ware hoofdrolspelers van ieder doek zijn. Een erfenis van zijn jaren als jonge decormaker of een persoonlijke voorkeur voor de stad als toneel?