Palmanova – uniek stervormig vestingstadje wordt Werelderfgoed

Sinds 9 juli 2017 prijkt het stadje Palmanova (in de regio Friuli-Venezia Giulia) op de Werelderfgoedlijst van Unesco. Palmanova dankt haar plek op deze lijst (net als Venetië zelf, Bergamo en Peschiera del Garda) aan de Venetiaanse verdedigingswerken die er te bewonderen zijn.

Elbrich neemt ons vandaag mee naar Palmanova en vertelt ons waarom dit stervormige stadje zo bijzonder is. Elbrich: ‘Palmanova ligt iets meer dan honderd kilometer ten noorden van Venetië, dat ooit de hoofdstad was van de machtige Venetiaanse Republiek.

Een deel van de huidige regio Friuli-Venezia Giulia kwam in 1420 in handen van deze republiek, hetgeen nu nog te zien is aan de aanwezigheid van de gevleugelde leeuw in verschillende stadjes en dorpen in de regio (zoals we bijvoorbeeld in Udine al zagen).

Eind zestiende eeuw was de Venetiaanse Republiek in een hevige strijd verwikkeld met onder meer Oostenrijk en Turkije. Friuli grensde aan verschillende kleinere Oostenrijkse hertogdommen, die allemaal in handen waren van het Habsburgse huis. Zelfs binnen Friuli waren er kleine ‘eilandjes’ die niet door de Venetianen werden geregeerd, maar in handen waren van de Oostenrijkse adel.

Maar de dreiging kwam ook uit het oosten. Het Ottomaanse leger viel in ongeveer honderd jaar tijd maar liefst achtmaal de regio Friuli binnen, waarbij hele dorpen en landerijen werden verwoest. Door de bevolking te vermoorden of te ontvoeren en de dorpen en boerderijen met de grond gelijk te maken, kon men geen landbouwproducten meer leveren en geen belasting meer betalen aan de Venetiaanse Republiek. Zo probeerden de Turken de macht van hun concurrent te beperken.

Palmanova – de ideale vestingstad

Vanwege al deze aanvallen besloot de Venetiaanse Republiek uiteindelijk een nieuwe reeks verdedigingswerken te bouwen. Een van die plannen omvatte de bouw van een geheel nieuwe vestingstad, op de kruising van twee belangrijke hoofdwegen.

De beste militaire architecten en ingenieurs uit die tijd bogen zich over het ontwerp van de stad, die uiteindelijk de vorm van een negenpuntige ster kreeg. De eerste steen voor deze ‘ideale stad’ werd gelegd op 7 oktober 1593.

Die datum werd zorgvuldig gekozen – en wel om twee redenen. Ten eerste werd op 7 oktober 1571, de beroemde zeeslag om Lepanto gevoerd. Tijdens deze zeeslag slaagden de Venetianen erin hun aartsvijand, het Ottomaanse Rijk, te verslaan. Tevens is 7 oktober de dag van de heilige Giustina, de beschermster van Palma, zoals de stad in eerste instantie gedoopt werd.

De stad dankte deze naam aan de palm, de boom van de overwinning – wederom een verwijzing naar de overwinning op Lepanto. In de loop der tijd veranderde de naam in Palmanova, ‘het nieuwe Palma’. Ook hiervoor waren er twee redenen: sommigen zeggen dat de verwarring met het dichtbijgelegen dorpje Palmada (dat tegenwoordig niet meer bestaat) te groot was; anderen beweren dat Palma door niemand minder dan Napoleon werd omgedoopt in Palmanova, nadat hij de derde verdedigingslinie had toegevoegd.

Hoe dan ook, Palma werd in korte tijd uit de grond gestampt. De bevolking van drie dichtbijgelegen dorpjes moest meehelpen bij de bouw van de ideale vestingstad. Elk van de negen punten was een klein verdedigingsbolwerk op zich.

De hoge stervormige stadsmuur die met zijn verschillende bastions, ravelijnen en wallen door een brede grachtengordel omringd werd, vormde een ondoordringbaar verdedigingswerk. Je kon de stad alleen binnen komen via een van de drie goed verdedigde dubbele stadspoorten, die alle drie de naam kregen van de stad waar de poorten naartoe wezen: Porta Cividale, Porta Udine en Porta Aquileia. De verschillende bastions zijn met elkaar verbonden door een ondergronds tunnelsysteem.

Napoleons halve maantjes

In 1797 werd Palmanova door Napoleon ingenomen. De Franse keizer vond dat de bastions niet meer voldeden aan de verdedigingseisen uit die tijd en voegde negen zogenaamde ‘lunette di Napoleone’ (halve maantjes) toe.

Palmanova bleef, ondanks enkele korte onderbrekingen, tot 1814 in handen van Napoleon. Daarna kwam de stad voor ongeveer een halve eeuw in handen van de Oostenrijkers, om uiteindelijk in 1866, na de derde onafhankelijkheidsoorlog, deel te gaan uitmaken van het Italiaanse Rijk.

Fietsen door de grachtengordel

Bij een bezoek aan Palmanova moet je natuurlijk allereerst een wandeling maken over de verdedigingswallen en/of door de oude drooggelegde grachtengordel. Ook kun je er fietsen.

Het fietspad maakt trouwens deel uit van de tweehonderdtachtig kilometer lange Alpe Adria-fietsroute, die begint in Salzburg en dan via Tarvisio Friuli binnenkomt om uiteindelijk uit te komen aan de Adriatische Zee, op het schiereiland Grado. Best wel een gekke gedachte dat deze mooie fietsroute de landen verbindt die ooit elkaars grootste vijanden waren.

Een spinnenweb met palmbomen

Maar de stervormige stad heeft naast de grachtengordel nog veel meer moois te bieden. Eenmaal binnen de stadsmuren verdwaal je al gauw in de wirwar van geometrisch gevormde straatjes die allemaal erg op elkaar lijken. Gelukkig komt elk van de zes hoofdstraten uiteindelijk uit op het zeshoekig plein.

Het centrale plein, Piazza delle Armi of Piazza Grande genaamd, wordt geheel omringd door een kanaaltje, als eerbetoon aan de vroegere zeven kilometer lange verdedigingsgracht. Om het plein ligt een spinnenweb van dertien verschillende straten, die als het ware de stadskern inklemmen.

Op de plekken waar de zes hoofdwegen het plein kruisen, vind je de beelden van de belangrijkste Venetiaanse stadhouders die elkaar om de twee jaar afwisselden. De beelden zijn zonder naam; persoonsverijdeling werd door de Republiek van Venetië namelijk niet toegestaan. Zelfs de Doge had geen eigen beeld in de hoofdstad van de gevleugelde leeuw. Pas later zijn in het Italiaans bordjes toegevoegd die vertellen wie de beelden moeten voorstellen.

Een leeuw die een dutje doet

Het officiële symbool van Palmanova is niet de gevleugelde San Marco-leeuw met het boek, maar een leeuw die in de schaduw van een palmboom ligt uit te rusten. De gedachte hierachter is dat in een zo veilige vestingstad zelfs de leeuw rustig een dutje kon doen… Als je goed kijkt, zul je deze rustende leeuw overal tegenkomen, bijvoorbeeld ook op de verschillende putdeksels rondom het plein.

De kleinste kerktoren van Friuli

Aan het Piazza Grande staat het hoogste gebouw van de stad, de in barokstijl gebouwde Duomo SS Redentore, gewijd aan de heilige verlosser. Op de façade prijken drie beelden: in het midden de heilige verlosser, links San Marco en rechts de al eerdergenoemde beschermheilige Santa Giustina. Bovenaan zie je de gevleugelde San Marco staan, het symbool van Venetië.

Is het je trouwens opgevallen hoe laag de kerktoren is? Hier is een goede reden voor: men wilde niet dat de kerktoren van verre al te zien was en een makkelijk doelwit zou worden voor vijandelijke kanonschoten. Vandaar dat de kerktoren de kleinste van de hele regio is.

Op maandag is het marktdag en verandert het normaal gesproken lege plein in een drukte van belang. De vele marktkraampjes verkopen allerlei lekkers en het is dan ook een geliefd uitje voor toeristen die in het iets verderop gelegen Aquileia of Grado op vakantie zijn.

Meer informatie over Palmanova vind je op mijn site ExploreFriuli.com. Mocht je Palmanova graag willen bezoeken met een gids, dan ga ik graag met je op pad. Onderweg vertel ik je meer over de veelzijdige geschiedenis van Palmanova en je kunt dan met eigen ogen zien waarom deze stad sinds kort met trots op de Werelderfgoedlijst van Unesco prijkt!

De geschiedenis komt tot leven

Mocht je in het tweede weekend van juli of het eerste weekend van september in de buurt van Palmanova zijn, dan kun je de beroemde Rievocazione Storica meemaken, waarbij de bevolking vierhonderd jaar terug in de tijd gaat om de reden voor de totstandkoming van Palmanova te herdenken.

De inwoners dragen zestiende-eeuwse klederdracht en hijsen trots de vlag met het symbool van Palmanova. Er worden optochten gehouden, duellen georganiseerd en op acrobatische wijze vlaggen de lucht ingegooid. Een kleurrijk, levendig spektakel waar het stadje elk jaar opnieuw naartoe leeft.

© foto’s: Elbrich Bos | Janine Bakhuis