Vroegboekkorting bij hu openair villages & campings

Wanneer valt de scheve toren van Pisa?

Gisteren schreven we over de experimenten die Galileo Galilei zou hebben uitgevoerd in de kathedraal van Pisa, naast de bekende Scheve Toren. Volgens sommigen zou hij ook vanaf de toren zelf proeven hebben gedaan, maar daar is geen onomstotelijk bewijs voor te vinden. Dat neemt niet weg dat Galileo de toren een warm hart toedroeg.

Scheve-Toren-Campo-Miracoli-Pisa-Toscane (3)

Hoewel de Toren van Pisa misschien wel het meest gefotografeerde monument van Toscane is, is er over de geschiedenis van de toren niet zo veel bekend. Michiel van Straten, ontdekkingsschrijver, ging op onderzoek uit en neemt ons mee naar de bijzondere wortels van la torre pendente:

‘Bij het horen van de naam Pisa denk je vooral aan één ding: de scheve toren. Vrijwel onmiddellijk nadat men in 1173 met de bouw van de toren was gestart, zakte de toren scheef om nooit meer rechtop te komen. De ruim acht eeuwen die sindsdien verstreken zijn, kennen 17 commissies die als doel hadden om de toren te behouden. De climax wordt gevormd door een restauratieperiode die exact tien jaar geleden werd afgerond. Wat is er zo moeilijk aan die toren?

Piazza Miracoli Pisa Scheve-Toren-Campo-Miracoli-Pisa-Toscane (2) Scheve-Toren-Campo-Miracoli-Pisa-Toscane (8)

Hoe scheef de toren werkelijk is merk je pas goed wanneer je er je eerste stap in zet, de toegangsdeur door. Even sta je te wankelen, voel je je verraden door het spel dat de toren met zijn bezoekers lijkt te willen spelen: de deur, de drempel, de vloer, de muren – alles brengt je in verwarring. Je ogen en je evenwichtsorgaan krijgen hier hun eerste onenigheid te verwerken.

Sinds ruim tien jaar mag het weer, de toren beklimmen. De tocht naar boven via de 296 marmeren traptreden heeft iets van een kermisattractie. Nergens is de trap gewoon een trap: dan weer steiler dan je verwacht, dan weer vlakker. Aan de oostkant kun je het gevoel krijgen in een tekening van Escher beland te zijn, wanneer je de trap op loopt maar bijna de sensatie ervaart van een daling.

Toren was een medaille
Op een zonnige dag wordt op alle grasvelden rond de monumenten op het Piazza dei Miracoli gelopen, gezeten, gefotografeerd en gepicknickt. Behalve op het grootste stuk naast de kathedraal, dat leeg blijft. De bezoekers lijken te beseffen dat het hier heilige grond betreft: de klokkentoren moest de gelovigen bij de bouw in 1173 herinneren aan de suprematie van het christendom. Het Middellandse Zeegebied was door de inwoners van Pisa teruggewonnen op de moslims, die hun macht er enkele eeuwen hadden mogen uitoefenen. Met hun snelle galeien hadden de Pisani beslissende zeeslagen gewonnen. De meegenomen buit diende ter financiering van het eerste christelijke monument, de kathedraal, waarnaast later de toren werd gebouwd.

Het lege grasveld geeft alle toeristen vrije ruimte voor het maken van hun foto’s. Het is dan ook een vrolijke boel, vooral aan de westzijde van de toren, waar je zijn scheve positie het beste kan zien. Op allerlei manieren proberen mensen hier de toren tegen te houden: met handen, voeten, of leunend met het hele lichaam. Voor de overbekende foto, uiteraard. Voor het werkelijk stoppen van het verval van de toren zijn andere maatregelen nodig.

Scheve-Toren-Campo-Miracoli-Pisa-Toscane (5)

Bouw werd snel gestopt
Vijf jaar nadat er een start was gemaakt met de bouw van de toren werd het werk stopgezet. De toren bevatte drie verdiepingen, maar stond direct al scheef. De constructie van de toren zelf was ingenieus: het midden is hol, de buitenkant is een herhaling van bogen die elkaar verticaal steunen, zeven verdiepingen van zuilen op elkaar.  

Het was de bouwers bekend dat het terrein uit relatief zachte grond bestond. Vandaar dat ze er voor gekozen hadden om een ronde toren te bouwen. Een vierkant gebouw zou de grootste druk op de ondergrond in de hoeken uitoefenen. Een ronde toren verdeelt de krachten evenredig. Bovendien zorgde men voor een fundering van drie meter diep. Het mocht allemaal niet baten, want al na de voltooiing van de eerste rij zuilen zakte de toren in richting zuiden.

Enigszins vreemd is, dat weliswaar bekend is wie de bouwers van de toren waren, maar niet wie de architect was. Dat maakt de zweem van mysterie rond de toren natuurlijk alleen nog maar aantrekkelijker. Er zijn eigenlijk alleen maar speculaties: was het Bonnanno Pisano, een plaatselijke beeldhouwer? Of Deotisalvi, die de nabij gelegen doopkapel had ontworpen? Er werd zelfs gefluisterd dat het om Willem van Innsbruck zou gaan, die de last droeg van een gebochelde rug; hij zou uit frustratie en woede over zijn aandoening de toren bewust hebben laten kantelen.

Hoe dan ook: na stopzetting van de bouw ging het geld en de aandacht van de inwoners van Pisa vooral uit naar de concurrentiepositie van Pisa ten opzichte van Genua en Venetië, en het nabij gelegen Florence. De bouw zou een eeuw lang stilliggen.

Scheve-Toren-Campo-Miracoli-Pisa-Toscane (1) Scheve-Toren-Campo-Miracoli-Pisa-Toscane (6)

Toren verdrinkt en verzinkt
In 1272 werd er verder gegaan met de bouw. Zes jaar lang duurde het nu, totdat het werk voor een tweede keer werd stopgezet. Er waren nu zeven etages gebouwd, en dat had de schoonheid van de toren wel vergroot, maar zijn toestand niet verbeterd. Integendeel: de toren stond nu flink uit het lood. Een eerste commissie werd in 1298 ingesteld om zich met het probleem te bemoeien. Dat bestond uiteindelijk alleen uit het doen van metingen. De uitkomst: het besef dat de toren 1,4 meter uit het lood stond. Pas in 1370 werd er verder gebouwd, en in dat jaar was de toren officieel klaar.

In 1787 werd er weer gemeten: de toren stond nu ‘zes en een halve arm’ uit het lood (ongeveer 3,8 meter). ‘De toren staat scheef en zal nooit meer recht komen, dus we moeten er maar het beste van maken.’ Zoiets moet Alessandro Gherardesca gedacht hebben, toen hij het plan bedacht en uitvoerde om een loopplatform uit te graven rond de toren. Dat zou veel beter ogen, op het ruime plein. Het bleek een ramp: het grondwater kreeg vrij spel rond de toren en deed hem nog verder scheefzakken.

Mussolini wilde actie
In 1902 gebeurde er iets wat de Pisani uit hun nare droom wekte: de klokkentoren op het San Marco plein in Venetië stortte in. Het effect op de toren van Pisa was… niets, behalve dat er een stroom van nieuwe commissies op gang komt: acht in de volgende dertig jaar. Die deden niet veel meer dan de vorige.

Benito Mussolini, sinds 1922 aan de macht, vond dat het maar eens afgelopen moest zijn met al dat meten en analyseren. Actie moest er komen voor de toren! In 1934 liet hij in 361 gaten 90 ton cement in de fundering injecteren. De toren werd er letterlijk draaierig van. Niet heel veel, millimeterwerk slechts, maar toch: er werden bewegingen op gang gebracht die niet controleerbaar en dus niet gewenst waren. Mussolini ging zich snel met andere zaken bezig houden…

Scheve-Toren-Campo-Miracoli-Pisa-Toscane (4)

Zeventien keer is scheepsrecht
Na acht eeuwen en zestien commissies, die voornamelijk gevuld waren met radeloosheid als het gaat om het vinden van een definitieve oplossing voor de toren, toog in 1992 de zeventiende commissie aan het werk. Deze commissie nam geen halve maatregelen.

In juni 1992 werd er gestart met het verstevigen van de zwakste plaatsen, door het aanbrengen van enkele enorme hoepels. Dat was niet zozeer een oplossing voor de stand van de toren, maar wel voor de stevigheid van de hele constructie. Die had op plaatsen nogal te lijden gehad van de elementen. Hoepels van vier millimeter dik roestvrij staal werden in een kunststof bescherming rond de eerste verdieping op spanning gebracht.

De volgende stap was wel gericht op het stoppen van verdere helling van de toren. Omdat de toren richting het zuiden helt, komt aan de noordkant de basis naar boven. Zoals iedereen die wel eens op een wip gezeten heeft zal kunnen bedenken, bedacht ook de commissie dat het aanbrengen van meer gewicht aan de noordzijde de toren zou kunnen helpen de goede kant op te bewegen. Nadat eerst een betonnen basis aan de toren was vastgemaakt, werd in 1993 hierop zevenhonderd ton lood geplaatst. Het was afdoende om de top van de toren twaalf millimeter noordwaarts te doen bewegen! En nog belangrijker: de zuidwaartse beweging van de toren met een snelheid van circa één millimeter per jaar was hiermee stopgezet.

Maar zevenhonderd ton aan lood is niet iets waar je toeristen mee trekt. Er werd een plan gemaakt om een permanente oplossing te vinden die hetzelfde effect zou hebben maar onzichtbaar was. Daartoe werden er grondankers bedacht, die vijfenveertig meter diep zouden worden vastgeklonken aan de noordkant van de basis van de toren. Om te voorkomen dat tijdens het boren er grondwater zou gaan stromen, bedacht men een ingenieuze truc: de grond werd bevroren. Vloeibaar stikstof van min tweehonderd graden Celsius werd de grond in gespoten. Helaas reageerde de toren door op de bevroren bodem te gaan roteren. Weer millimeterwerk weliswaar, weer ongewenst. Direct werd met het vriezen gestopt. De grondankers zijn nooit geïnstalleerd.

Scheve-Toren-Campo-Miracoli-Pisa-Toscane (10)

Toren krijgt veiligheidsgordel
John Durland, een Engelse ingenieur die deel uitmaakte van de internationale commissie, had bij andere projecten goede ervaring opgedaan met het uitgraven van ondergrond. De gedachte hierbij is net zo eenvoudig als bij het loden contragewicht: als je grond weggraaft onder het omhooggekomen noordelijke deel, zal de toren uiteindelijk naar die kant neigen. Zo gezegd zo gedaan, maar niet zonder te testen. Talloze berekeningen werden gemaakt, computermodellen ontwikkeld, tot er uiteindelijk zelfs een betonnen model van zeven meter hoog werd gebouwd om de methode op uit te proberen. De tests waren succesvol, en er werd besloten om voorbereidingen te treffen voor het echte graafwerk. 

Maar: graven en boren had de commissie eerder voor onplezierige verrassingen gesteld. Hoewel de tests met het model positief waren, was men toch niet helemaal gerust op een vlekkeloze uitwerking. Om risico’s te minimaliseren werd er in 1998 een veiligheidsgordel aangebracht rond de toren, die via een stalen kabel 100 meter verderop aan de noordzijde verankerd werd. De veiligheidsgordel functioneerde precies zoals in een auto: je hebt hem wel, maar wilt hem niet gebruiken. De graafwerkzaamheden verliepen zo goed dat de gordels ontmanteld konden worden zonder in actie gekomen te zijn.

Toren krijgt injecties
Commissie #17 had met de uitgravingen aan de noordzijde de oplossing gevonden in het hol van de leeuw: in de grond, waar van nature ook het probleem van de scheve toren zat. Die zou overigens altijd scheef blijven: er was geen inwoner van Pisa die erover dacht om de toren helemaal rechtop te krijgen. Hoe rechter de toren, des te minder toeristen. Nee, het doel is altijd geweest om de helling tot stand te brengen, niet om die teniet te doen.

Het was tijd om de toren weer toonbaar te maken. De loden contragewichten werden geleidelijk verwijderd. De toren zelf werd nu structureel verstevigd. De tijdelijke hoepel – de eerste maatregel – werd vervangen door een permanent exemplaar, steviger en sterker. De toren was nog steeds een patiënt, zodat het toedienen van injecties op zijn plaats was: op enkele plaatsen aan de zuidzijde, waar de meeste druk op stond, werd verstevigend cement in daartoe geboorde gaten in het marmer van de toren gespoten. Tenslotte werden er stalen balken in de muren van de toren aangebracht, om de binnenzijde en de buitenzijde met elkaar te verankeren.

Hoe lang staat’ie nog?
Het versterken van het loopplatform vormde in 2001 het slotstuk van het werk aan de toren. Een nieuwe ring van gewapend beton werd aangebracht, als versteviging van de toren aan zijn basis. De basis was nu niet alleen versterkt, maar zag er na het terugplaatsen van het verwijderde marmer weer uit als in zijn oorspronkelijke staat. En: dat gold nu voor de hele toren. De helling was met 40 centimeters teruggebracht. Dat lijkt misschien niet veel, maar is voldoende om de toren letterlijk in stand te houden. Althans, volgens Michele Jamiolkowski, de voorzitter van commissie #17: ‘Ik geloof dat de toren in goede gezondheid is en stabiel zal blijven gedurende lange tijd, voor meer dan tweehonderd jaar.’In het jaar 2200 weten we of hij gelijk heeft.’

Scheve-Toren-Campo-Miracoli-Pisa-Toscane (11)

De toren beklimmen
De Toren van Pisa is sinds 2001 weer open voor het publiek. Hoewel je het beste zicht hebt op de scheefheid van de toren vanaf de grond, biedt een beklimming je ook de lijfelijke ervaring van de bijzondere positie van het monument. De organisatie waarschuwt hartpatiënten voor de fysieke inspanning die de beklimming vergt.

Een kaartje kost € 18 (inclusief een bezoek aan de Duomo). Kinderen mogen de toren pas beklimmen vanaf acht jaar,. Je koopt de kaartjes online of bij het loket, even ten noorden van de toren op het Piazza del Duomo, ook wel het Piazza dei Miracoli (Plein der Wonderen) genoemd. Je krijgt een toegangstijd toegewezen, omdat er maar dertig mensen tegelijk worden toegelaten. Het bezoek mag maximaal een half uur duren. Meer informatie over het bezoeken van de toren en de andere gebouwen op het Piazza dei Miracoli is te vinden op Opapisa.it.

© tekst: Michiel van Straten

Michiel van Straten is een passievolle Ontdekkingsschrijver. Hij schrijft boeken en artikelen voor onder andere Italië Magazine, Grande, Waterkampioen, Zeilen, Quest en National Geographic Junior. Op zijn website Ontdekkingsschrijver.nl vind je meer informatie.

Download de gratis Ciao tutti app voor nog meer tips

3 reacties

  1. Argh! Brengt weer de rilligen boven van het beklimmen van de toren terwijl ik hoogtevrees heb….

  2. LAng geleden (voor de sluiting) met mijn zus samen de toren beklommen. Bovenaan, net voor het weer afdalen, glijdt mijn zus uit en hangt aan één arm aan een metalen buis boven het trapgat. Wij zijn zo ongeveer naar beneden gedragen door Australiërs, want vanwege bibberknieën ging lopen niet meer. Daarna asgrauw een dankgebedje gedaan en kaarsje gebrand. Nóóit meer!

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *