Anagni – het thuis van vier pausen, een niet zo koninklijke klap & een kleurrijke crypte

De naam Anagni zegt je misschien niets, maar de geschiedenis van deze plaats in de regio Lazio – ongeveer zeventig kilometer ten zuidoosten van Rome, in de provincie Frosinone – heeft gevolgen gehad voor heel Europa.

Anagni was namelijk niet alleen de geboorteplaats van maar liefst vier pausen, maar ook het toneel van de zogenaamde Schiaffo di Anagni, de klap die Giacomo Sciarra Colonna, gestuurd door de koning van Frankrijk, begin veertiende eeuw gaf aan paus Bonifatius VIII en die het einde van Bonifatius’ pausschap inluidde.

Dante beschreef deze gebeurtenis zelfs in zijn Divina Commedia. Of deze oorvijg nu echt is uitgedeeld of niet, de klap staat in elk geval symbool voor de eeuwenlange strijd tussen de paus en de keizer.

Tijdens een bezoek aan Anagni reis je even terug naar deze tijd. Jesper neemt je mee naar stijlvolle gebouwen, gotische galerijen en romaanse kerken, op zoek naar overblijfselen van de geschiedenis.

Het historische hoogtepunt is de crypte van de kathedraal, een van de mooiste plekken van de regio Lazio. Niet voor niets wordt deze crypte ook wel ‘de Sixtijnse Kapel van Anagni’ genoemd…

Een doolhof aan middeleeuwse straatjes

Jesper: ‘Het eerste dat me opvalt als ik in Anagni aankom, is het doolhof aan middeleeuwse straatjes. Hoewel Anagni ruim twintigduizend inwoners heeft, voelt het door dit labyrint veel kleiner, alsof het doolhof elk gevoel van oriëntatie opslokt.

Het historisch centrum lijkt net als in Rome één groot openluchtmuseum – met ranke klokkentorens, idyllische balkons, fotogenieke hoekjes, sfeervolle piazza’s en een robuuste pauselijke residentie.

Anagni – stad van de pausen

In Italië staat Anagni vooral bekend als la città dei papi, de stad van de pausen. Niet alleen omdat hier vier pausen het levenslicht zagen: Innocentius III, Alexander IV, Gregorius IX en Bonifatius VIII.

Vooral deze laatste paus heeft zijn stempel op de geschiedenis van Anagni gedrukt. Hij was paus van 1294 tot 1303 en probeerde in die tijd flinke hervormingen door te voeren in het Vaticaan.

Zo vaardigde hij in 1302 de bul Unam sanctam uit, waarin hij stelt ‘dat het voor ieder menselijk schepsel noodzakelijk is om zich voor zijn redding volledig te onderwerpen aan de paus’ – waarmee hij extra olie op het vuur gooide in het slepende conflict met de Franse koning Filips IV.

Ook in eigen land had Bonifatius VIII flink wat mensen tegen zich in het harnas gejaagd, onder wie de familie Colonna. Hij had Rome zelfs de rug toegekeerd en had zich teruggetrokken in Anagni.

Dante vond dat paus en keizer gelijk waren, als spiritueel en wereldlijk leiders, en voert Bonifatius VIII in zijn Goddelijke Komedie dan ook ten tonele in de hel.

De klap van Anagni

Toen de paus in 1303 op het punt stond om Filips IV te excommuniceren, stuurde de Franse koning ongeveer tweeduizend ridders en huurlingen naar Anagni, onder leiding van zijn raadgever Guillaume de Nogaret en Giacomo Sciarra Colonna.

Op 7 september lukte het de aanvallers om de residentie van de paus binnen te dringen, tot in de kamer van de paus. Bonifatius VIII wachtte hen op in pauselijk ornaat en was klaar om te sterven.

Hij reageerde op de woede van Sciarra met de woorden: ‘Zie hier de hals, zie hier het hoofd, ik herken de eerstgeboren zoon van Satan’.

Volgens een kroniekschrijver uit die tijd zou Sciarra de paus na deze woorden met een ijzeren handschoen hebben geslagen, maar niemand kan dit bevestigen. Sterker nog, Nogaret zei dat niemand de paus durfde aan te raken, maar hij gaf toe er niet constant bij te zijn geweest.

Na drie dagen werd de stad bevrijd. Bonifatius bedankte het volk dat het in opstand was gekomen, maar werd nooit meer de oude. De klap die Anagni voor de hele katholieke wereld op de kaart zette, luidde voor Bonifatius het begin van het einde in. Hij was zo getraumatiseerd door de gijzeling, dat hij een maand later overleed.

Met zijn dood verdween ook de droom van de kerk van Rome, waarin geestelijk leiders het land regeren. De pauselijke kroon was niet langer het symbool van de goddelijke volmacht op de troon. Na twee eeuwen het centrum van Europa te zijn geweest, was Anagni nu weer een rustig stadje op het platteland.

Palazzo Bonifacio VIII

Aan het Piazza Innocenzo III prijkt het Palazzo Bonifacio VIII, de plek waar de historische klap zou zijn gegeven. Het gebouw stond eerst afzonderlijk in een tuin, maar tegenwoordig zit het vast aan een gebouwencomplex, waar ook het gastenverblijf voor de pelgrims van de Via Francigena bij hoort.

Het is niet echt een palazzo zoals je die elders in Italië wellicht al hebt gezien. Van buitenaf is de uitstraling vooral robuust,  maar binnen bewonder je schitterende fresco’s uit de dertiende eeuw.

In de kamer van de klap is een muur beschilderd met vierkante vormen die lijken op een schaakbord. De grote muurschildering in de Sala delle Oche (zaal van de ganzen) bestaat uit een netwerk van ruitvormige vierkanten die figuren van vogels uitbeelden. Ze worden meestal aangeduid als ganzen, maar in werkelijkheid zijn het twaalf verschillende vogels, van plevieren tot wilde eenden.

De kathedraal van Anagni

Aan het Piazza Innocenzo III ligt ook de kathedraal van Anagni. Buiten houdt een standbeeld van paus Innocentius III de wacht, bij binnenkomst van de Cattedrale di Santa Maria kun je aan de linkerkant van het schip de prachtige ingelegde vloer, de bisschopstroon en de Cappella Caetani bewonderen.

Vervolgens daal je af naar de cryptes. Je komt eerst in de crypte van de heilige Thomas Becket, die zich op de plek van een oude tempel bevindt, die in de eerste en tweede eeuw was gewijd aan de zonnegod Mithras en nog helemaal intact is. Je bewondert hier muurschilderingen uit de twaalfde eeuw die scènes uit het leven van de heilige Thomas uitbeelden.

Cripta di San Magno – de Sixtijnse Kapel van Anagni

Het is echter de Cripta di San Magno die je de adem beneemt. Deze crypte (gewijd aan de heilige Magnus van Trani) is een explosie van fresco’s, die in de twaalfde en dertiende eeuw zijn gemaakt door drie verschillende kunstscholen.

Op een oppervlakte van ruim vijfhonderd vierkante meter vind je de ene na de andere schitterende afbeelding. Je begrijpt meteen waarom de crypte de bijnaam ‘de Sixtijnse Kapel van Anagni’ heeft gekregen. Ik zie zo veel moois dat ik rondjes blijf lopen, om steeds nieuwe details te zien.

Maar ook na tien, twaalf, vijftien rondjes kan ik de woorden niet vinden om te beschrijven wat deze plek met je doet. Daarvoor moet je zelf de stenen trap afdalen en in de crypte rondwandelen, betoverd door de heldere kleuren die je gezamenlijk weten te verleiden.

Hier zie je een uitzonderlijke muurschildering van vijfhonderd vierkante meter, gemaakt door drie verschillende kunstscholen tussen de twaalfde en dertiende eeuw.

De schatten van het Museo della Cattedrale

Nog meer moois bewonder je in het Museo della Cattedrale di Anagni. Je bezoek begint in de oude bibliotheek, waar oude manuscripten en wetboeken worden bewaard.

In de voormalige sacristie ligt de kerkschat, die bestaat uit kostbare middeleeuwse stoffen en voorwerpen van goud, zilver en ivoor. Je bewondert er een aantal unieke stukken, waaronder de kist met relikwieën van Thomas Becket.

Hij was aartsbisschop van Canterbury, waar hij in 1170 werd vermoord, waarna hij heilig werd verklaard. Deze kist werd in de dertiende eeuw vervaardigd door goudsmeden uit Limoges (Frankrijk).

Ook de Cappella del Salvatore, met muurschilderingen en symbolen uit de veertiende eeuw, mag je niet overslaan.

Casa Barnekow & Piazza Cavour

Een ander juweeltje in Anagni is het middeleeuwse Casa Barnekow, dat de naam draagt van de Zweedse schilder en alchemist die het halverwege de negentiende eeuw kocht en volledig liet restaureren. Ook liet hij verschillende symbolische muurschilderingen aanbrengen.

Het huis staat ook wel bekend als Casa Gigli en het ‘huis van de visionair’. Volgens de overlevering zou Dante hier ooit hebben overnacht.

Recht tegenover Casa Barnekow ligt de Chiesa di Sant’Andrea. Deze kerk wordt al in Anagni’s annalen vermeld sinds 1003 en werd meerdere keren gerenoveerd. Alleen de grafkelder en de klokkentoren hebben het dertiende-eeuwse uiterlijk behouden.

Het Piazza Cavour is al eeuwenlang het centrum van het sociale leven in Anagni. Hier zie je nog een aantal achttiende-eeuwse gebouwen en de barokke kerk gewijd aan Madonna di Loreto. Vanaf de plek waar het oorlogsmonument staat, heb je een schitterend uitzicht op de Monti Lepini.

Palazzo della Ragione

Het Palazzo della Ragione, dat nu dienst doet als het gemeentehuis, werd in 1163 gebouwd. De grote gewelfde portico met acht bogen draagt twee verdiepingen en verbindt de hoofdstraat van Anagni met de wijk erachter.

Als je de galerij inloopt, kom je bij een van de betoverendste doorkijkjes van Anagni, naar het Piazza Giovanni Paolo II. Hier kun je de brede trap bewonderen die toegang geeft tot de Sala della Ragione (zaal van de rede), het fraaie balkon van de stadsomroeper, dat versierd is met een aantal familiewapens, en twee ramen met drie vensters met onderling verbonden bogen, een architectonisch ontwerp dat je maar zelden ziet in de regio Lazio.

Piazza Dante

Iets verderop ligt het Piazza Dante, op de plek van het vroegere Forum Romanum. Volgens de overlevering werd de kerk van San Giovanni de Duce in de dertiende eeuw gebouwd op de overblijfselen van een tempel die gewijd was aan Saturnus. Ook de gebouwen van de bisschoppelijke curie staan aan dit plein.

La Piazzetta – lekker eten en logeren in Anagni

Aan het Piazza Innocenzo III schuif je bij La Piazzetta aan voor een heerlijk diner, waarna je meteen je bed in kunt rollen in een van hun kamers. Verwacht geen pauselijke pracht en praal, maar wel een kelder vol wijn en een warme gastvrijheid!

foto’s: La Piazzetta