Valvasone – een slapend middeleeuws dorpje vol verrassingen

Op het eerste gezicht is het dorpje Valvasone een slapend gehuchtje waar niet veel te beleven valt, maar schijn bedriegt. Het plaatsje staat natuurlijk niet voor niets op de lijst van i borghi più belli d’Italia, de mooiste dorpjes van Italië.

Het kleine centrum oogt wellicht als dat van een dorp waarvan er dertien in een dozijn zijn, maar op een steenworp afstand van elkaar bevinden zich maar liefst drie verschillende trekpleisters, waarvan er één zelfs een unicum in de regio Friuli-Venezia Giulia is. Elbrich Bos van Explore Friuli neemt je mee naar de bijzonderste plekken van Valvasone. Andiamo?!

Elbrich: ‘Op nog geen halve kilometer afstand van elkaar bewonder je in Valvasone een middeleeuws kasteel, een oud kerkje waar vroeger de bedevaartgangers werden verpleegd en waar nu prachtige fresco’s te zien zijn en een veertiende-eeuwse kerk met het oudste nog werkende kerkorgel van de regio.

Maar laat ik bij het ontstaan van Valvasone beginnen. Over de oorsprong van het dorp zijn de geleerden het niet allemaal eens, maar één ding is zeker: het stadje bestond al in de Romeinse tijd.

De betekenis van de naam is nogal dubieus. Sommigen zeggen dat de naam is afgeleid van Volusonio, een Romeinse soldaat die aan het einde van zijn diensttijd dit stuk grond kreeg toegewezen bij wijze van pensioen. Anderen zeggen dat de herkomst van de naam gezocht moet worden in het stadswapen van de stad, waarin een wolf prijkt.

De naam zou dan een samentrekking zijn van de Duitse woorden voor wolf en zoon. Wellicht zou deze naam te herleiden zijn naar een grootgrondbezitter die ‘zoon van de wolf’ werd genoemd. Deze Duitse oorsprong is niet vreemd; verschillende plaatsnamen in de regio Friuli-Venezia Giulia zijn afgeleid van Duitse achter- of bijnamen.

In de middeleeuwen trokken namelijk vele adellijke families uit Oostenrijk en Duitsland naar dit gebied, omdat ze door de keizer of patriarch (ook afkomstig uit gebieden ten noorden van de Alpen) uitgenodigd werden om zich hier te vestigen. Ze kregen de taak van landheer en moesten een oogje in zeil houden en ten strijde trekken als er oorlog uitbrak.

Wat we wel zeker weten, is dat Valvasone zijn groei en ontwikkeling in de middeleeuwen met name te danken heeft aan de strategische ligging, ingeklemd tussen de twee rivieren Meduna en Tagliamento en niet ver van wat in die tijd de ondiepste doorwaadbare plekken van deze rivieren waren. In een tijd dat er nog niet veel verharde wegen en bruggen waren, was dit de ideale plek om een dorp te stichten.

Een kerk in het oude ziekenhuis

De eerste bezoekers van Valvasone waren vooral boeren, kooplieden en soldaten. Daarnaast kwamen er ook veel pelgrims, die na een lange wandeltocht niet konden wachtten om hun vermoeide en wellicht ook verwonde voeten even te laten rusten en te verzorgen.

Daarvoor konden ze terecht in het kleine ziekenhuisje, dat werd gerund werd door de broederschap van de flagellanten (geselbroeders), die zichzelf kastijden door zich op de rug te slaan. In de veertiende eeuw werd dit hospitaal veranderd in een kerk, die werd gewijd aan de heilige apostelen Paulus en Petrus. Het nieuwe ziekenhuis werd er pal naast gebouwd.

In de Chiesa dei Santi Apostoli di Pietro e Paolo zijn schitterende fresco’s te zien. Op de linkermuur brengen de kleurrijke zestiende-eeuwse schilderingen van Pietro da Vicenza de tijd in herinnering dat hier zieken en gewonden lagen.

Een heel arsenaal aan geschilderde patroonheiligen versiert de wanden, waarbij iedere heilige een lichaamsdeel voor zijn rekening neemt dat wellicht genezen moeten worden. Als de medicijnen en zalfjes niet wilden werken, was het gebruikelijk om te bidden tot een van deze heiligen, in de hoop op genezing.

Je ziet onder meer Sant’Apollonia die je voor tandpijn moet behoeden, San Biagio (bij ons beter bekend als de heilige Blasius) die keelontsteking moet genezen, Santa Caterina die zich over de kraamvrouwen ontfermt, Santa Lucia die ervoor moet zorgen dat je weer beter gaat zien en uiteindelijk San Rocco die je zo van de pest moet vrijwaren.

Wie van authentieke kerkorgels houdt, kan hier zijn hart ophalen. In de Duomo is het oudste orgel van de regio Friuli-Venezia Giulia te aanschouwen (daarover verderop meer), maar ook in de Chiesa dei Santi Apostoli di Pietro e Paolo bevindt zich een prachtig orgel, daterend uit de baroktijd.

De broederschap van de flagellanten werd op bevel van Napoleon Bonaparte opgeheven. In 1797, toen Napoleon nog geen keizer was, zou hij persoonlijk hebben deelgenomen aan een belangrijke veldslag tegen de Oostenrijkers, op de oevers van de rivier de Tagliamento, niet al te ver van Valvasone. Er gaat dan ook al eeuwen het gerucht dat Napoleon die avond overnacht heeft in het kasteel van Valvasone, maar of dat waar is, weet niemand…

Een wonderbaarlijke gebeurtenis in de Duomo

Na dit kleine juweeltje loop je richting de tweede trekpleister van Valvasone, de Duomo, oftewel de Chiesa del Santissimo Corpo di Cristo, die werd gebouwd vlak bij de plek waar zich in de dertiende eeuw een waar wonder heeft voltrokken.

Op een dag ging een vrouw het altaarkleed van een andere kerk wassen in een beekje dat nog steeds her en der in Valvasone opduikt. Terwijl ze bezig is, ontdekt ze dat er bloed vloeit uit de hostie die in de plooien van het kleed verborgen zat. De dorpelingen zijn er heilig van overtuigd dat het om het bloed van Jezus Christus gaat en er een wonder is geschied.

Om dit te vieren, besluit de priester een kerk te laten bouwen, met de toepasselijke naam ‘het heilig lichaam van Christus’. In de loop der tijd is de kerk uitgebouwd en voorzien van decoraties in neogotische stijl, tot de Duomo zoals die nu voor je ogen oprijst.

Het meest bijzondere aan de kerk is het originele zestiende-eeuwse orgel, dat in Venetië werd ontworpen door orgelmaker Vincenzo Colombi. De panelen zijn rijkelijk beschilderd met Bijbelse scènes van de hand van Pomponeo Amalteo, de schoonzoon van renaissanceschilder Giovanni Antonio de Sacchis, alias Il Pordenone.

Het orgel is het oudste nog werkende orgel in Friuli Venezia Giulia. Het is recent geheel gerestaureerd door het Friulaanse familiebedrijf Francesco Zanin, dat niet alleen de restauratie van oude kerkorgels voor zijn rekening neemt maar ook zelf al zeven generaties lang internationaal bekende kwaliteitsorgels produceert. Met een beetje geluk kun je hier getuige zijn van een prachtig orgelconcert. Vele conservatoriumstudenten komen namelijk regelmatig even oefenen.

De kasteelheren van Valvasone

Van de Duomo is het maar een klein stukje lopen naar het middeleeuwse kasteel, dat direct aan het cirkelvormige Piazza del Castello ligt. Dit is het oudste deel van Valvasone; de verschillende gebouwen zijn in een ronde burcht tegen de eerste stadsmuur opgetrokken.

Midden op het plein is een oude waterput te zien. Mocht je dorst hebben, dan kun je op de groene knop drukken en vloeit er fris water uit een kraantje aan de put.

Het kasteel (dat elke zondag is geopend) wordt voor de eerste keer genoemd in een document uit de dertiende eeuw. De eerste kasteelheren kwamen uit de adellijke familie Sbrojavacca. Hun familiewapen, met een prominente plek voor een koe (vacca in het Italiaans), kom je nu nog her en der tegen in het dorp. Na deze familie volgen meerdere kasteelheren uit andere belangrijke machtige families elkaar op, onder wie de familie Valvason.

Verschillende oorlogen en aardbevingen hebben ervoor gezorgd dat het kasteel niet meer in zijn originele staat te bewonderen valt, maar er meer uit ziet als een paleis uit de renaissance. Binnen is een klein achttiende-eeuws theater te zien en bijzondere fresco’s uit de veertiende eeuw.

Op een van deze muurschilderingen wordt met de paus gespot. Een ezel die gehuld in de pauselijke mantel op een troon zit, wordt in de maling genomen door een grote zwarte wolf. Er wordt verondersteld dat de familie Valvason, met een wolf in hun familiewapen, waarschijnlijk tot de Ghibellijnen behoorden (aanhangers van de keizer). Door dit fresco wisten de bezoekers meteen met wat voor een gastheer ze te maken hadden.

Het wassende water

Door Valvasone stroomt de Roggia, een beekje dat in de middeleeuwen al zorgde voor de toevoer van water voor de slotgracht en de vele oude watermolens aandreef. Een van die gerestaureerde molens kun je nog altijd bekijken. Het houten molenrad is door een lokale timmerman gemaakt, die het naar zijn dochter Irma vernoemde.

Water en wind waren in het verleden zeer belangrijke energiebronnen, maar met het water van de Roggia werd ook de was gedaan. Je kunt nog altijd een oude lavandaia, wasplaats, zien waar de vrouwen tot halverwege de vorige eeuw samenkwamen om hun was te doen, met ondertussen tijd voor de laatste nieuwtjes en dorpsroddels.

Eerst werd alles grondig geboend en geschrobd op de schuin aflopende stenen om uiteindelijk alles in het heldere water uit te spoelen. Na de intrede van de wasmachine wast iedereen thuis en zijn de wasplaatsen in verval geraakt, maar gelukkig zijn ze her en der nog bewaard gebleven.

Een middeleeuws eetfestijn

Mocht je Valvasone tijdens het tweede weekend van september bezoeken, dan geniet je van Medioevo a Valvasone, een groot middeleeuws feest waar het hele dorp drie dagen lang aan meedoet.

Het historisch centrum wordt versierd met vaandels en fakkels en er staan overal houten kraampjes waar ambachtslieden als goudsmeden, kleermakers, wevers, houtsnijders en miniaturisten in middeleeuwse kleding hun waren aanbieden. Het is onmogelijk niet gefascineerd te raken door alle handgemaakte producten en de in middeleeuwse kleding uitgedoste bewoners die het dorp omtoveren tot een filmdecor.

Ook aan vertier en spektakel wordt gedacht. De bontgekleurde jongleurs, hofdames, ridders en muzikanten vullen de straten en maken er met hun muziek en optredens een vrolijke boel van. Uiteraard kun je gedurende die dagen ook typische gerechten en drankjes proeven die in de middeleeuwen op tafel kwamen.’

Mocht je graag op pad gaan in Valvasone of andere mooie plekken in de regio Friuli-Venezia Giulia willen ontdekken met een Nederlandstalige gids, aarzel dan niet contact met Elbrich op te nemen. Meer informatie vind je op Explore Friuli.

met dank aan Janine Bakhuis voor een groot deel van de foto’s