Jongen gebeten door een hagedis – Caravaggio

Een jongen deinst van schrik terug, zijn wenkbrauwen gefronst, hij is geïrriteerd. Zijn schouder schokt omhoog, zijn hoofd maakt een snelle draai en zijn dikke, donkere krullen lijken nog na te dansen. Hij weert iets af. De jongen kijkt de toeschouwer indringend aan.

Wat gebeurt hier? Het is even zoeken, maar in het donkere hoekje rechtsonder is het venijn te ontdekken. Daar bungelt naast een vaas met bloemen en boven wat fruit een hagedis aan de middelvinger van de jongen. Au!

Jongen gebeten door een hagedis, uit Caravaggio’s beginperiode in Rome, is misschien niet zo betoverend als zijn Narcissus, niet zo meeslepend als zijn Bekering van Paulus en niet zo wonderbaarlijk als Mattheüs en de Engel. Maar in dit kleine, intrigerende schilderij schuilt behalve die hagedis de meester die Caravaggio al spoedig zou blijken te zijn. Jessica vertelt je meer over de jongen op het doek én over zijn schilder.

Jessica: ‘Michelangelo Merisi da Caravaggio, een talentvolle maar onbekende jonge schilder uit Noord-Italië werkt eind zestiende eeuw in Milaan als assistent. Hij maakt voornamelijk stillevens met fruit en bloemen. In 1592 moet hij na een paar ‘akkefietjes’ en één gewonde diender Milaan verlaten. Laten we het er voor nu op houden dat hij een kort lontje had.

Rome, op dat moment weer de absolute kunsthoofdstad van Europa, lonkt. De talloze palazzi en kerken die gebouwd worden, schreeuwen om schilderijen. Bovendien is de kerk op zoek naar een nieuwe stijl, directer en emotioneler dan het afstandelijke maniërisme. Iets dat de mensen werkelijk aan zou spreken en een middel zou kunnen zijn in de contrareformatie.

Caravaggio is pas twintig jaar oud, heeft geen cent op zak, kent niemand en niemand kent hem. Zijn eerste tijd in Rome komt hij dan ook nauwelijks rond. Hij werkt in het atelier Giuseppe Cesari waar hij wederom bloemen en fruit schildert, nu vaak als onderdeel van grotere schilderijen. Om bij te verdienen, verkoopt hij eigen werk via verschillende handelaren, soms zelfs op straat.

Vrij snel wordt zijn talent (en hijzelf, hij mocht intrekken in het Palazzo Madama) opgepikt werd door kardinaal Del Monte van (en via) wie hij opdrachten krijgt waarin hij zijn revolutionaire meesterschap kan tonen. Het fruit en de bloemen uit het begin van zijn carrière zijn attributen geworden in zwoele portretten van een Jongen die fruit schilt, een Jonge zieke Bacchus en een Jongen met een fruitmand.

De jongens hebben allemaal weelderig zwart haar, witte overhemden (in het geval van Bacchus uiteraard een toga), blote schouders dan wel borstpartijen, spannend licht en interessante blikken, geliefd bij de kardinalen die Caravaggio tot zijn klanten mag gaan rekenen.

Zijn Jongen gebeten door een hagedis is echter geen zwoel kijkende jongen die lonkt met een mand fruit. Hier gebeurt iets: Caravaggio zoekt zijn stijl, zijn dramatische eigen stijl vol beweging en met hevige contrasten – de barok van Caravaggio.

In een tijd waarin schilderkunst wordt bepaald door grote verhalen en monumentaliteit geeft Caravaggio een in eerste instantie onbeduidend moment weer. Geen groots verhaal, maar een momentopname.

Caravaggio is geïnteresseerd in de piek van het verhaal, niet in de suspense die voorafgaat aan het bijten of in een beteuterd naar zijn vinger starende jongen achteraf. Nee, het moment van het bijten – en vooral het moment waarop de jongen schrikt – staat centraal.

Jongen gebeten door een hagedis is voor Caravaggio een studie geweest naar het realistisch en overtuigend afbeelden van een moment en van emotie. Wat we hier zien, is een snapshot van de vluchtigste emotie die we kennen: schrikken. Eenzelfde intens geschrokken gezicht zie je terug bij zijn Medusa (1595-1598).

Ook op de werken waar Caravaggio Bijbelse verhalen of belangrijke gebeurtenissen in de geschiedenis van het christendom verbeeldt, kiest hij vaak voor hét moment. Op de Kruisiging van Petrus (in de Santa Maria del Popolo in Rome) kiest hij het wankele moment waarop de beulen beginnen met het oprichten van het kruis en op zijn Mattheüs en de engel (in de San Luigi dei Francesi in Rome) zie en voel je de paniek van Mattheüs om zo snel mogelijk de boodschap van de engel op te schrijven, voor hij te laat is.

Dit zoeken naar het hoogtepunt in het verhaal zal een van de karakteristieken van de barok worden. Denk aan Bernini’s Roof van Proserpina (een tel later zou dit beeld er echt heel anders uit zien), Het oprichten van het kruis van Rubens (idem) of Rembrandts Nachtwacht (geen formeel, statisch schuttersstuk, hier is iets aan het gebeuren).

Op het moment dat Caravaggio dit schildert, is dit echter verre van zoals het hoorde. Maar juist dát maakte het zo interessant en intrigerend. Juist het feit dát Caravaggio indruist tegen de heersende kunstregels maakt hem tot de archetypische barokschilder.

Er zijn allerlei verwijzingen en betekenissen toegeschreven aan het schilderij van de jongen met de hagedis. Zo zou het een verwijzing kunnen zijn naar de Bijbelse verboden vrucht: niet doen, hier ga je spijt van krijgen.

Ook wordt gezegd en geschreven dat Caravaggio de kijker waarschuwt voor de plotseling pijn die de liefde kan geven. Sprong die hagedis niet plotseling tevoorschijn vanuit de bloemen en het fruit?

Een hagedis kan in de kunst het attribuut zijn van de logica als personificatie, maar wordt ook geassocieerd met onvervulde hartstocht. Het fruit en de bloemen kunnen verwijzen naar de vier temperamenten en een salamander verwijst in die context naar vuur. Dat er iets heftigs verscholen zit in het doek, zie je in de blik van de jongen. Wees gewaarschuwd: het onheil kan elk moment toeslaan!

Mario Minniti, een Siciliaanse schilder en vriend van Caravaggio, is waarschijnlijk de jongen die gebeten wordt door de hagedis. In 1606 is Minniti betrokken bij het straatgevecht waarin Ranuccio Tomassoni sterft door toedoen van Caravaggio. Zowel Caravaggio als Minniti vlucht weg uit Rome.

Caravaggio laat een glansrijke, vruchtbare carrière achter. Leg hier gerust je eigen link met de hagedis, symbolisch verscholen tussen pracht en praal.’

Dubbele beet

Er zijn twee versies van Jongen gebeten door een hagedis. Het ene schilderij is te zien in de collectie van de Fondazione Roberto Longhi in Florence. Het andere schilderij hangt in de National Gallery in Londen.

Meer lezen over Caravaggio?

Maak dan een wandeling langs de mooiste werken van Caravaggio in Rome, ontdek Caravaggio’s Rome, vergaap je aan zijn zeven werken van barmhartigheid voor de Pio Monte della Misericordia in Napels en bewonder zijn unieke Madonna van de pelgrims in de Sant’Agostino in Rome.

Benieuwd welke schilders door Caravaggio zijn beïnvloed? Dat lees je in deze blog. Ook mooi in deze context: de street art-werken van Nederlandse Caravaggisten die zijn gemaakt in het kader van het Caravaggio Project in Utrecht.

foto: Robert Oosterbroek | De Strakke Hand