Naar hoofdinhoud Naar navigatie
25 september 2021

Artemisia Gentileschi – een ode aan de vrouwelijke Caravaggio

Tot en met 27 maart 2022 was in het Rijksmuseum Twenthe de spectaculaire tentoonstelling Artemisia – Vrouw & Macht te zien. De expositie toonde schitterende werken van barokschilder Artemisia Gentileschi, een van de belangrijkste vertegenwoordigers van de Italiaanse schilderkunst uit de zeventiende eeuw.

Na Rome, New York, Milaan en Londen werd voor het eerst ook in Nederland het werk van Artemisia Gentileschi tentoongesteld. In dit artikel vertellen we je meer over het leven van Artemisia, zodat je haar werk goed kunt plaatsen.

Zelfportret als martelaar | Artemisia Gentileschi (ca. 1615)
privécollectie

Van Rome naar Florence

Artemisia werd in 1593 geboren, als oudste van vijf kinderen. Ze kwam ter wereld aan de Via di Ripetta in Rome en werd gedoopt in de even verderop gelegen San Lorenzo in Lucina.

Artemisia bracht haar vroege kindertijd door aan de Via del Babuino; een groot gedeelte van haar jeugd en puberteit verstreek aan de Via Margutta, een echte schilderstraat waar ook veel Nederlandse en Vlaamse kunstenaars woonden.

Orazio Gentileschi, haar vader, koesterde een ongekende ambitie voor zijn dochter. Hij huurde een opkomende landschapschilder in om haar schilderlessen te geven: Agostino Tassi. Maar het liep heel anders dan voorzien; in 1612 beschuldigde Orazio Tassi ervan zijn dochter te hebben verkracht. Het maakte van Artemisia in één klap een Romeinse beroemdheid, maar op een verschrikkelijke manier.

De gerechtelijke procedure duurde maar liefst zeven maanden, waarbij Artemisia meerdere malen werd gemarteld en Tassi uiteindelijk werd vrijgesproken. De eer van Artemisia en de Gentileschi-familie was geschonden. De dag nadat de rechtszaak was beëindigd, liet Orazio zijn geliefde dochter trouwen met een van zijn schuldeisers in Florence.

Haar huwelijk was liefdeloos, maar Artemisia belandde in Florence in een zeer intellectueel milieu. Al snel maakte ze deel uit van de hofhouding van Cosimo II de’ Medici. Ze ontmoette Galileo Galilei en onderhield briefwisselingen met hem. Ook werd ze de eerste vrouwelijke kunstenaar die werd toegelaten tot de academie. Een unicum, want in de eeuw van Artemisia bleven de deuren van gilden en kustacademies voor vrouwen gesloten.

Zelfportret als allegorie van de schilderkunst | Artemisia Gentileschi (1638-1639)
Royal Collection, Groot-Brittannië

Naar voorbeeld van Caravaggio

Artemisia liet zich niet kennen en vocht terug – en hoe. Niet met een geschrift of een boek, maar met het enige wapen dat ze tot haar beschikking had: een schilderskwast. Artemisia werd een van de meest briljante volgelingen van Caravaggio, de beroemde kunstenaar met wie haar vader nauwe contacten onderhield.

De jonge Artemisia ontmoette de explosieve kunstenaar naar alle waarschijnlijkheid meerdere keren tijdens haar jonge jaren in Rome. Uit bronnen weten we dat Caravaggio regelmatig het atelier van haar vader bezocht en rekwisieten, zoals een paar engelenvleugels, leende voor zijn werken.

Zonder twijfel keek Artemisia later, tijdens het creëren van haar Judith en Holofernes naar de versie die Caravaggio maakte (die je nu kunt bewonderen in het Palazzo Barberini in Rome):

caravaggio-judith-holofernesJudith onthoofdt Holofernes | Caravaggio (1598-1599)
Palazzo Barberini, Rome

Krachtig naakt dat doet denken aan Michelangelo

Dat Artemisia over een uitzonderlijk talent beschikte, blijkt al uit het vroege werk Susanna en de Ouderlingen, dat ze op zeventienjarige leeftijd voltooide, een jaar voor haar verkrachting. In haar tijd schilderden vrouwelijke kunstenaressen hooguit stillevens en portretten, maar Bijbelse thema’s, het koningsnummer van de schilderkunst, was absoluut geen genre voor vrouwen.

Kwetsbaar en naakt toont Artemisia de jonge Susanna. De zelfverzekerdheid waarmee ze dat doet, doet je als kijker denken aan de krachtige lichamen die Michelangelo in de Sixtijnse Kapel schilderde. De glurende mannen zijn niet weggestopt achter een muurtje, maar worden open en bloot als voyeurs tentoongesteld.

Susanna en de Ouderlingen | Artemisia Gentileschi (1610)
Schloss Weißenstein, Pommersfelden

Vrijgevochten zelfportret van Artemisia

Een ander hoogtepunt uit Artemisia’s oeuvre is een zelfportret. Artemisia beeldt zichzelf af met een luit, een werk dat zij maakte in haar Florentijnse periode. De kunstenares neemt je onderzoekend op, terwijl ze in een zeldzame voorstudie van het werk juist brutaal en vrijgevochten kijkt.

Zelfportret als luitspeler | Artemisia Gentileschi (1616-1618)
Wadsworth Atheneum Museum of Art, Verenigde Staten

Eeuwigdurende nachtmerrie

Een van de meest indrukwekkende werken van Artemisia is Judith en Holofernes. Twee vrouwen drukken een man naar beneden. De ene duwt krachtig haar vuist tegen zijn hoofd, zodat hij dat niet meer kan optillen. Haar dienstmaagd houdt het bovenlichaam tegen het bed gedrukt. Op het beslissende moment heffen zij het zwaard en gutst het bloed alle kanten op.

Judith, de moordenares, vermoordt Holofernes, een aartsvijand van de Israëlieten in het Oude Testament. Tegelijkertijd is Holofernes hier ook een Italiaanse schilder, Agostino Tassi, terwijl de vrouw met het zwaard natuurlijk niemand minder dan Artemisia zelf is.

artemisia-gentileschi-judith-holofernes-uffizi-florenceJudith en Holofernes | Artemisia Gentileschi (1620-1621)
Gallerie degli Uffizi, Florence

Artemisia maakte minstens twee versies van dit aangrijpende werk, waarvan er een te zien is in het Museo di Capodimonte in Napels en een ander in de Galleria degli Uffizi in Florence.

Aan de compositie sleutelde Artemisia niet veel. Ze veranderde wel wat kleine details, bijvoorbeeld de kleur van Judiths jurk (in Napels is de jurk blauw, in Florence geel). Het is een verschrikkelijk aangrijpend beeld om naar te kijken: het doet je bijna denken aan een scène uit een nachtmerrie, die zich continu, iedere nacht, blijft herhalen. Levenslang.

Judith en Holofernes | Artemisia Gentileschi (1612-1613)
Museo di Capodimonte, Napels

Judith als triomferende heldin

Artemisia schilderde Judith vaker, onder meer voor dit werk, dat ze eveneens in Florence schilderde. Wederom zien wij Judith en haar bediende, maar nu neemt Artemisia ons mee naar het moment vlak na de onthoofding.

Het hoofd van Holofernes ligt in een mandje en Judith, met een serene uitdrukking op haar gezicht en het zwaard rustend op haar schouder, is duidelijk als overwinnaar uit de strijd gekomen. Dit is geen kenmerkende pose voor Judith. Deze houding verwacht je eerder van een mannelijke triomferende god of Bijbelse held.

artemisia-gentileschi-judith-hoofd-holofernesJudith en Holofernes | Artemisia Gentileschi (ca. 1615)
Gallerie degli Uffizi, Florence

Artemisia in Napels

In Napels werkte en woonde Artemisia het laatste en langste gedeelte van haar leven. Napels was in de zeventiende eeuw drie keer zo groot als Rome: het was een uitstekende plek om als kunstenaar aan opdrachten te komen. In deze periode werkte Artemisia veel samen met andere kunstenaars, onder wie Massimo Stanzione en Viviano Codazzi.

Haar werken uit deze laatste periode zijn minder spectaculair en opzienbarend, maar laten goed haar artistieke ontwikkeling zien. Deze Susanna en de Ouderlingen, die zij maakte in haar sterfjaar, staat mijlenver van de Susanna en de Ouderlingen die zij ruim veertig jaar eerder maakte.

artemisia-gentileschi-susanna-ouderen-1652Susanna en de Ouderlingen | Artemisia Gentileschi (ca. 1652)
privécollectie

Hoge pieken en diepe dalen

Haar reputatie als kunstenares kende hoge pieken en diepe dalen, net als haar eigen leven. Twee van haar kinderen kwamen om het leven, haar Florentijnse echtgenoot had een ernstige gokverslaving en ze verkeerde regelmatig in geldgebrek. Maar tijdens haar hoogtijdagen werd Artemisia zelfs door de Britse Koning Charles I naar Londen geroepen om voor hem te komen werken.

Ze hielp haar vader Orazio met het maken van de plafondschildering in Queen’s House in Greenwich. De schilderingen werden later verplaatst naar Marlborough House in Londen, waar ze nog altijd te bewonderen zijn.

Artemisia’s werk werd in de achttiende en negentiende eeuw grotendeels vergeten. In de twintigste eeuw werd haar werk herontdekt, net als dat van Caravaggio. In de kunsthandel doen haar werken het goed: in 2014 verkocht Sotheby’s een werk van haar voor bijna één miljoen euro.

Dat lijkt een enorm bedrag, maar voor de werken van haar vader, Orazio, worden met gemak tientallen miljoenen euro’s betaald. En dat terwijl Artemisia’s dramatische heldinnen met hun levendige kleuren haar vaders oeuvre met gemak in de schaduw zet…

Santa Lucia | Artemisia Gentileschi (1636-1638)
privécollectie

1 opmerking

  1. Wat een wereldvrouw was deze Artemisia. Dank voor deze blog!

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Ciao tutti is hét startpunt voor je vakantie naar Italië, bomvol persoonlijke tips. Buon viaggio!

autohuur italië
Bol AlgemeenBol Algemeen