De Sixtijnse Kapel en het conclaaf – 50 bijzondere feiten en weetjes over dit unieke stukje van de Vaticaanse Musea

Het is misschien wel Michelangelo’s bekendste werk: de schilderingen in de Sixtijnse Kapel. In deze blog delen we vijftig bijzondere feiten en anekdotes over de Sixtijnse Kapel en over het conclaaf, de belangrijkste gebeurtenis die in de Sixtijnse Kapel plaatsvindt.

Het ontstaan van de Sixtijnse Kapel

1 De Sixtijnse Kapel (in het Italiaanse Cappella Sistina geheten) is vernoemd naar paus Sixtus IV, die de opdracht gaf de kapel te bouwen.

2 Paus Sixtus IV wilde dat de Sixtijnse Kapel precies dezelfde afmetingen zou krijgen als de Tempel van Solomon in Jeruzalem, zoals beschreven in het Oude Testament.

3 De eerste mis in de kapel werd opgedragen op 15 augustus 1483, door niemand minder dan paus Sixtus IV zelf.

De schilderingen in de Sixtijnse Kapel

4 Aan de buitenzijde zie je niet hoe spectaculair de kapel is. De grote schatten zijn pas te zien als je de binnenzijde van de kapel bekijkt, na een tocht door de Vaticaanse Musea, waar de kapel deel van uitmaakt.

5 De Sixtijnse Kapel wordt vooral bezocht vanwege de beroemde schilderingen van Michelangelo, maar vergeet ook de schilderingen op de muren niet, met schitterende fresco’s van beroemde schilders als Botticelli, Perugino en Signorelli.

Het Testament en de Dood van Mozes van Luca Signorelli

6 Michelangelo kreeg in 1508 de opdracht voor de schilderingen in de Sixtijnse Kapel van paus Julius II, de neef van Sixtus IV. Hij tekent het contract, maar met grote tegenzin. Dat blijkt onder andere uit zijn handtekening onder het contract: ‘de beeldhouwer Michelangelo’. Hij kon geen nee zeggen tegen de paus, maar hij zag de opdracht niet zitten. Zoals hij in een van zijn gedichten beschreef: ‘Ik ben geen schilder en mijn werk is lelijk.’

Michelangelo’s plafondschilderingen in de Sixtijnse Kapel

7 Voor Michelangelo aan de slag ging, werd het plafond van de Sixtijnse Kapel gekleurd door een blauwe hemel met een paar gouden sterren. Deze hemel was het werk van Piero Matteo d’Amelia, een schilder uit Umbrië.

8 De paus wilde graag dat Michelangelo de twaalf apostelen zou schilderen, maar dat vond Michelangelo maar niets. Hij wilde iets anders, iets met meer drama, iets nieuws.

9 Michelangelo begon aan de klus in juli 1508, dik vijfhonderd jaar geleden dus. Uiteindelijk zou Michelangelo de laatste penseelstreek in oktober 1512 zetten, ruim vier jaar na de start van het project.

10 Julius II heeft niet lang van Michelangelo’s meesterwerk kunnen genieten. Hij overleed vier maanden nadat het werk aan het plafond was voltooid, de kapel zelf moest toen nog grotendeels opgeknapt worden.

11 Volgens de overlevering zou Michelangelo op zijn rug op een steiger hebben gelegen tijdens het schilderen. Anderen beweren dat Michelangelo een soort platform had gemaakt waarop hij staand kon schilderen, zodat hij ook nog een beetje overzicht had over het geheel.

12 Als je goed kijkt (met verrekijker of op onderstaande plaatjes) zie je dat een groot aantal van de ignudi, de naakte mannen op het plafond, zijn afgebeeld met rondom hen een verzameling eikels. Dit is een verwijzing naar de achternaam van de paus als opdrachtgever, Rovere – Italiaans voor wintereik.

13 Hoewel dit een mooi eerbetoon lijkt aan de paus, voelde Michelangelo zich enorm onder druk staan tijdens het werk. Dat blijkt onder andere uit zijn lunetschildering Salmon, Boaz en Obed (ter hoogte van De schepping van zon en maan op het plafond).

Hij laat de oude Boaz namelijk een soort scepter vasthouden, met aan het uiteinde een hoofd dat een karikatuur is van het hoofd van Julius II. Het lunet bevond zich in die tijd precies boven de pauselijke troon.

14 We blijven nog even naar het plafond staren. De grote negen panelen in het midden laten ons verhalen uit het bijbelboek Genesis zien. Als je goed kijkt, zie je dat de verhalen echter precies in omgekeerde volgorde geschilderd zijn, met het verhaal van Noach als eerste. Dit is vooral goed te zien aan de kleine figuren die het fresco bevolken.

Toen Michelangelo merkte dat hij zo niet echt opschoot, terwijl de paus hem vaak letterlijk in zijn nek hijgde, besloot hij de figuren dan maar wat groter te gaan schilderen. De grootste figuren hebben wel vier keer de omvang van een volwassen mens!

Michelangelo’s schepping van Adam en Eva

15 Pas aan het einde zien we het verhaal van de schepping. Michelangelo zei dit bewust te hebben gedaan, omdat hij zo God als laatste schilderde, wanneer hij zijn techniek goed had kunnen oefenen.

16 Michelangelo’s weergave van God, als een gespierde oude man met lang wit haar en een flinke baard, mag voor ons dan vrij gewoon zijn, in die tijd was het voor het eerst dat God zo dynamisch en levensecht werd weergegeven. Tot dan toe werd God meestal afgebeeld als een hand die uit de wolken naar de aarde reikte.

17 Michelangelo blijkt de bijbel niet altijd even nauw te nemen. Opmerkelijk is bijvoorbeeld dat de slang in deze scène een vrouwenhoofd heeft.

18 In totaal heeft Michelangelo God zes keer afgebeeld op het plafond. Jezus zien we alleen als kind (op het beroemdste fresco, in de figuren rondom God wanneer hij Adam creëert), aangezien Michelangelo alleen verhalen uit het Oude Testament heeft afgebeeld. We zien Jezus wél op het altaarfresco met Het Laatste Oordeel.

19 Een van de eersten die over dit deel van Michelangelo’s schepping schreef, was de kunstenaarsbiograaf Vasari, die Michelangelo’s werk vergeleek met het penseel en Gods besluit tot scheppen, door te suggereren dat op het fresco de schepping van de mens niet zomaar wordt uitgebeeld, maar opnieuw wordt uitgevoerd.

De handreiking tussen God en Adam

20 De simpele handreiking tussen God en Adam werd pas in de tweede helft van de twintigste eeuw als iets wezenlijks beschouwd. Een keerpunt lijkt het jaar 1951 te zijn geweest, toen er een driedelige geschiedenis van de schilderkunst verscheen waarin slechts dit detail van Michelangelo’s fresco werd afgebeeld.

21 Het is daarom juist zo ironisch dat de handen die nu op het plafond van de Sixtijnse Kapel te zien zijn, niet door Michelangelo zelf zijn geschilderd. Een aantal jaren nadat Michelangelo het plafond had voltooid, viel namelijk een stuk van het pleisterwerk naar beneden, helemaal aan gruzelementen. Het gevallen gedeelte was juist het stuk waar de handen van God en Adam bij elkaar komen.

Michelangelo kon de schade niet meer herstellen, hij was inmiddels overleden. De handen die nu te bewonderen zijn, zouden dan ook het werk zijn van een kunstenaar uit Modena, Domenico Carnevale. Deze schilder heeft zich vast niet kunnen voorstellen dat zijn handwerk tot ver na zijn dood over de hele wereld bekend en geliefd zou blijven.

22 De fresco’s van Michelangelo waren bijna verdwenen onder een dikke laag kalk. Als de enige Nederlandse paus, Adrianus VI, zijn zin had gekregen, had niemand na 1523 nog kunnen genieten van Michelangelo’s meesterwerk. De strenge paus, die bovendien niet veel op had met kunst, vond de schilderingen maar heidens en wilde er niet langer mee geconfronteerd worden.

Michelangelo’s Laatste Oordeel

23 Dat gold vooral voor Michelangelo’s Het Laatste Oordeel, dat hij een stuk later maakte dan de schilderingen op het plafond. Hij werkte eraan van 1536 tot 1541.

24 Volgens veel gelovigen was Het Laatste Oordeel veel te aanstootgevend. Het Concilie van Trento verordonneerde in 1564 dan ook dat de naakte figuren ‘aangekleed’ moesten worden. Daniele da Volterra was degene die met deze taak werd opgescheept. Hij voorzag de naakte figuren van lendendoeken, braghe in het Italiaans, en kreeg al snel de bijnaam Il Braghettone (‘de grote doekenschilder’) en verder viel hem eeuwige hoon ten deel.

25 Dat was echter niet de enige commotie rondom dit werk. Een van de bijna vierhonderd figuren die hierop zijn afgebeeld is Biagio Martinelli da Cesena, de ceremoniemeester van Paulus III, de paus die Michelangelo de opdracht gaf de schildering op deze muur te maken.

Het verhaal gaat dat deze Biagio zich niet zo lovend had uitgelaten over Michelangelo’s werk. Hij zou gezegd hebben dat de figuren eerder geschikt waren voor een bordeel dan voor een kapel. Michelangelo’s wraak was zoet: hij gaf de ceremoniemeester een plekje in de hel. Je ziet hem helemaal rechtsonder, als Minos, de figuur met ezelsoren die door een slang op een gevoelige plek te grazen wordt genomen.

26 Je kunt je de reactie van Biagio wel voorstellen toen hij zichzelf herkende. Hij deed er alles aan om overgeschilderd te worden, en smeekte de paus zelfs om Michelangelo te verplichten zijn gezicht weg te halen. Paulus III schijnt zeer laconiek te hebben geantwoord dat zijn macht weliswaar ver reikte, maar dat hij in de hel uiteraard geen enkele zeggenschap had.

27 Ook de paus zelf is door Michelangelo op het fresco afgebeeld, net als zijn voorgangers Julius II en Clemens VIII. Daarnaast zien we Dante en Savonarola.

28 Degene die echter de meeste aandacht naar zich toe trekt, is de heilige bij Jezus’ linkervoet (als je ervoor staat dus rechts). Het is de heilige Bartholomeus, die levend werd gevild. Bartholomeus heeft van Michelangelo het gezicht van Pietro Aretino gekregen, een satirisch schrijver die van Michelangelo’s werk zou hebben gezegd dat het ‘goddeloos en zeer ongepast’ was.

Zelfportret van Michelangelo

29 Michelangelo heeft ook zichzelf afgebeeld, als het gekwelde gezicht van de mens in de afgestroopte huid. Hiermee zou hij niet alleen duidelijk hebben willen maken dat hij met tegenzin aan Het Laatste Oordeel werkte, maar ook dat kunstenaars letterlijk werden ‘gestroopt’.

Het werk was niet alleen lichamelijk zwaar, de kunstenaars stonden ook geestelijk onder zware druk. Alles moest sneller, er was geen tijd voor bezinning, laat staan voor het overdoen van een stuk schildering als de kunstenaar zelf niet tevreden was. Tel daarbij op dat het werk ook nog eens vreselijk slecht betaald werd, en je kunt je voorstellen dat Michelangelo zich gebruikt en uitgebuit voelde.

30 In totaal is meer dan duizend vierkante meter van de kapel bedekt met schilderingen. Maar hoewel de Sixtijnse Kapel het grootste gedeelte van het jaar dienst doet als museum, is dat natuurlijk niet de eigenlijke functie van de kapel.

De verkiezing van de nieuwe paus

31 De Sixtijnse Kapel wordt sinds 1492 gebruikt voor de verkiezing van de nieuwe paus. Tot 1870 gebruikte men ook nog wel eens andere locaties, maar sinds dat jaar is de Sixtijnse Kapel de enige plek waar een nieuwe paus mag worden gekozen.

32 Tijdens zo’n verkiezing mogen de kardinalen absoluut geen contact hebben met de buitenwereld. Ook mogen er geen elektrische apparaten de kapel binnen. De kardinalen worden allemaal gecontroleerd voor ze de kapel betreden.

33 Daarnaast zweren de kardinalen geheimhouding – op straffe van een enkele reis naar de hel als ze de eed breken.

foto: Marco Iacobucci

Start van het conclaaf

34 Woensdag 7 mei 2025, om 10.00 uur vindt de Heilige Mis Pro Eligendo Romano Pontifice in de Sint-Pieter plaats, opgedragen door Giovanni Battista kardinaal Re, decaan van het Heilig College van Kardinalen (en vanwege zijn leeftijd een niet-verkiesbare kardinaal). Om 16.30 uur zal de plechtige processie van de kardinalen naar de Sixtijnse Kapel plaatsvinden.

Als alle kardinalen de kapel hebben betreden, worden de deuren van buitenaf gesloten. Hier komt het woord conclaaf ook vandaan: de deuren worden gesloten cum clave, ‘met sleutel’.

35 Tijdens het conclaaf wordt de deur bewaakt door twee leden van de Zwitserse Garde. Er wordt wel beweerd dat Michelangelo ook betrokken zou zijn geweest bij het ontwerpen van het kostuum van deze pauselijke garde, maar dat gerucht lijkt niet op waarheid te berusten.

36 De ontwerper die de Zwitserse Garde-uniforms begin twintigste eeuw ontwierp, Jules Repond, baseerde zich namelijk op de uniformen die Rafaël op zijn fresco Messa di Bolsena tekende. Het fresco is te zien in de Stanza di Eliodoro (Kamer van Heliodorus), een van de door Rafaël beschilderde kamers in de Vaticaanse Musea.

Hoeveel kardinalen nemen deel aan het conclaaf?

37 Terug naar het conclaaf. In de middeleeuwen werd er maar een klein aantal kardinalen toegelaten tot het conclaaf. In de zestiende eeuw werden dat er circa zeventig. Met de apostolische constitutie Universi Dominici Gregis werd het aantal stemgerechtigde kardinalen officieel beperkt tot honderdtwintig, maar dit jaar zal dat aantal worden overschreden. Naar verwachting zullen honderddrieëndertig kardinalen meedoen aan het conclaaf.

Deze kardinalen komen uit eenenzeventig landen, een aantal dat nooit eerder werd gehaald. Dit is vooral te danken aan de internationale uitbreiding van het College van Kardinalen onder paus Franciscus, die meer dan honderdveertig niet-Europeanen tot kardinaal benoemde. Aan het conclaaf in 2013 namen kardinalen uit achtenveertig landen deel; het conclaaf in 2005 telde kardinalen uit tweeënvijftig verschillende landen.

38 De kardinalen die deelnemen aan het conclaaf mogen niet ouder zijn dan tachtig jaar. Deze leeftijdsgrens is ingesteld in 1975, door paus Paulus VI.

foto: Fabrizo Maffei

Hoe wordt de nieuwe paus gekozen?

39 Het stemmen werkt als volgt: kardinalen schrijven één naam op hun stempapier, onder de zin Eligo in Summum Ponteficem (‘Ik verkies als hoofd van de kerk’). Uiteraard gebeurt dit in het geheim; de papieren worden afgeschermd en de naam van de uitverkoren kardinaal wordt zoveel mogelijk in onherkenbaar handschrift genoteerd.

40 Er zijn vier stemrondes per dag: twee in de ochtend en twee in de namiddag. Wanneer een stemronde geen nieuwe paus oplevert, worden de stembriefjes verbrand en komt er zwarte rook uit de schoorsteen die speciaal voor dit doel op het dak van de Sixtijnse Kapel wordt gezet.

41 Is de naam van de paus eenmaal bekend, dan komt er witte rook uit de schoorsteen en klinkt er vanaf het Sint Pietersplein, waar vele gelovigen zich tijdens het conclaaf verzamelen, gejuich.

42 Om tot paus gekozen te worden, heeft een kardinaal twee derde van de stemmen nodig. Wanneer er na vierendertig stemrondes nog geen paus is verkozen, wordt er een stemming gehouden tussen de twee kardinalen die tijdens de laatste stemronde de meeste stemmen hebben verkregen.

Van slechts enkele uren tot ruim duizend dagen

43 Het langste conclaaf in de geschiedenis duurde ruim duizend dagen, om precies te zijn twee jaar en negen maanden, oftewel drieëndertig maanden. Deze langdurige verkiezing vond plaats in Viterbo, na de dood van paus Clemens IV, van 29 november 1268 tot 1 september 1271, met Tedaldo Visconti die na al die tijd gekozen werd en de naam Gregorius X aannam.

Tijdens dit conclaaf werden de kardinalen gehinderd door politieke moeilijkheden en het gebrek aan consensus tussen de verschillende facties van de kerk en de Europese machthebbers, wat leidde tot een ongekende vertraging in de verkiezing van de nieuwe paus. Uiteindelijk werd er een akkoord bereikt door bemiddeling van keizer Rudolph I van Habsburg.

Na dit conclaaf werd het Decretum de electione papae ingevoerd, een hervorming die de verplichting invoerde om het conclaaf in een geïsoleerd gebied en onder strenge controle te houden om inmenging van buitenaf te voorkomen.

44 Soms gaat een conclaaf echter ook verrassend snel. Het kortste conclaaf dat ooit is vastgelegd duurde slechts een uur of tien en werd gehouden in de nacht van 31 oktober op 1 november 1503. Na de dood van Pius III kwamen de kardinalen bijeen en kozen in recordtijd Julius II, geboren Giuliano della Rovere, beschermheer van Michelangelo en Rafaël, initiatiefnemer van het werk aan de Sint-Pieter, oprichter van de Vaticaanse Musea en de Zwitserse Garde.

Tot de kortste conclaven behoren ook de twee laatste. De kardinalen deden er in 2013 vijf stemrondes en zesendertig uur over om paus Franciscus te kiezen. In 2005 werd Benedictus XVI in slechts zesentwintig uur gekozen, bij de vierde stemronde. De kardinalen hoefden toen slechts één keer in afzondering te overnachten.

Waar overnachten de kardinalen tijdens het conclaaf?

45 Dat overnachten gebeurde tot 2005 eveneens achter gesloten deuren, in karig ingerichte cellen vlak bij de Sixtijnse Kapel. Sinds het conclaaf van 2005 slapen de kardinalen echter in het Domus Sanctae Marthae, waar ze met een bus naartoe worden gebracht. De kardinalen mogen uiteraard niet aangesproken worden als ze onderweg zijn. Ook moeten alle verbindingen met de buitenwereld (zoals telefoon, televisie en internet) in het verblijf uit worden geschakeld.

Habemus Papam!

46 In principe hoeft de nieuwe paus geen kardinaal te zijn. Elke katholieke man komt voor verkiezing in aanmerking. De laatste niet-kardinaal die werd verkozen, was paus Urbanus VI, in 1378. Karol Wojtyla (paus Johannes Paulus II) was na vierhonderdvijfenvijftig jaar de eerste niet-Italiaanse paus die door de kardinalen werd gekozen.

47 Zodra een nieuwe paus is gekozen, komt er witte rook uit­ de schoorsteen van de Sixtijnse Kapel, als sig­naal naar de buiten­we­reld. Dit gebeurt meestal door het verbran­den van de stem­briefjes in combinatie met een che­misch middel. Tege­lijker­tijd lui­den de klokken van de Sint-Pieter om de verkie­zing te beves­tigen.

Direct na de stem­ming wordt de gekozen kar­di­naal gevraagd: Acceptasne electionem? (Aanvaard je de verkie­zing?). Als hij antwoordt met Accepto (Ik aanvaard), is hij offi­cieel paus.

48 Na de verkiezing wordt de uitverkorene naar de Stanza delle Lacrime, de ‘Kamer der Tranen’, gebracht. Hier mag hij even zijn emoties de vrije loop laten. Daarna wordt hij meteen als paus gekleed. Voor de zekerheid liggen er drie maten klaar, zodat elke gekozen paus in passende kledij naar buiten kan treden.

Dat gebeurt echter pas nadat de kardinaal-diaken op het balkon de volgende woorden heeft uitgesproken: ‘Annuntio vobis gaudium magnum. Habemus Papam’, ‘Ik kondig u met grote vreugde aan: we hebben een nieuwe paus.’ Daarna volgt de naam, achternaam en de pauselijke naam van de nieuwe paus.

49 Na deze aan­kon­di­ging verschijnt de nieuwe paus op het balkon van de Sint-Pieter en geeft hij zijn eerste zegen, Urbi et Orbi (aan de stad en de wereld.

50 De Sixtijnse Kapel wordt dan opgeruimd en weer gereed gemaakt voor nieuwe bezoekers. Tegenwoordig wordt de kapel dagelijks door circa vijfentwintigduizend mensen bezocht. Dit komt neer op circa vijf miljoen bezoekers per jaar – iets wat paus Sixtus nooit voorzien heeft. Zijn kapel is een van de meest beroemde bezienswaardigheden ter wereld.

Giro d’Italia door Vaticaanstad

De Giro d’Italia zal in 2025 worden opgedragen aan paus Franciscus met een symbolische start van de laatste etappe, vanuit het Vaticaan, een unicum in de historie van deze wielerrace.

De renners van de Giro d’Italia rijden door de Porta del Perugino van het Vaticaan, vlak bij het Casa Santa Marta, in een niet-competitief stukje voordat de laatste etappe echt van start gaat.

TIP! Virtueel bezoek aan de Sixtijnse Kapel

Wil je Michelangelo’s schilderingen rustig bewonderen, zonder de hijgende adem van suppoosten en andere bezoekers in je nek? Na één keer klikken op deze link sta je binnen enkele seconden midden in een verlaten Sixtijnse Kapel.

Je kunt op je gemak alle details die Michelangelo er schilderde in je opnemen en honderden virtuele rondjes lopen, met de vijftig feiten van dit artikel naast je op het scherm.

Skip the line tickets & VIP-toegang Sixtijnse Kapel

Wil je je kostbare tijd in Rome liever niet besteden aan uren in de rij staan? Reserveer dan nu alvast je kaartjes voor de Vaticaanse Musea en de Sixtijnse Kapel. Zo heb je in Rome flink meer tijd om te genieten van wat er allemaal te zien is!