Julius Caesar – Ik kwam, ik zag en ging ten onder | veelzijdige tentoonstelling over deze legendarische Romeinse veldheer in Amsterdam

Van 16 september 2023 tot en met 20 mei 2024 maak je in H’ART Museum Amsterdam (de voormalige Hermitage) kennis met Gaius Julius Caesar (100 tot 44 voor Christus).

Julius Caesar – Ik kwam, ik zag en ging ten onder is de allereerste solotentoonstelling over Caesar die in Nederland wordt georganiseerd, met dank aan een nauwe samenwerking met het Museo Archeologico Nazionale in Florence, het Museo Nazionale Romano in Rome en verschillende musea in Nederland en Duitsland.

Het leven van Julius Caesar

Gaius Julius Caesar wordt op 13 of 14 juli geboren in de Subura, in de huidige wijk Monti in Rome. Hij komt uit een vooraanstaande familie, volgt een goede opleiding en leert vloeiend Grieks.

Het is een getalenteerde en ambitieuze jongen, een liefhebber van literatuur, astronomie, wiskunde en natuurwetenschappen. Hij groeit uit tot een geniale redenaar, legendarische veldheer en ongewone staatsman die ‘in welsprekendheid en de kunst van het oorlog voeren […] de roem evenaarde of overtrof,’ aldus zijn Romeinse biograaf Suetonius.

Caesars politieke rivaal Cicero omschrijft de dictator als intelligent, standvastig en gedreven. Tijdgenoot en geschiedschrijver Sallustius noemt hem ambitieus en streng. In vriendschappelijke kringen zou Caesar juist genereus, behulpzaam en trouw zijn geweest.

Tegenover zijn vijanden was hij volgens tijdgenoten opvallend vergevingsgezind en verzoenend. Naast de alom bekende heroïsche en lovende woorden zijn er ook bronnen – schrijvers, wetenschappers en archeologische vondsten – die juist de schaduwzijde van deze ‘held’ belichten.

Caesars veldtochten staan nog altijd bekend als roemrijk, maar we weten nu ook dat ze in bepaalde opzichten desastreus zijn geweest. Hij liet een spoor van vernieling en menselijk leed achter in grote delen van Europa. Deze contrasten vormen een rode draad in de tentoonstelling.

ring met portret van Caesar
Museo Archeologico Nazionale, Florence

Hoe kijken we nu naar Julius Caesar?

Aan de hand van bijna honderdvijftig unieke museumstukken wordt Julius Caesar weer tot leven gewekt. Als legendarische veldheer, als getalenteerde redenaar en als ongewone staatsman die wist uit te groeien tot een van de machtigste heersers van zijn tijd. Zijn dood is misschien wel de bekendste politieke moord ooit.

Ruim tweeduizend jaar later is zijn nalatenschap nog steeds actueel. Caesar is de dictator naar wie de maand juli is vernoemd en aan wie we de titel keizer ontlenen. Hij was een inspiratiebron voor velen, van Shakespeare tot Napoleon.

Julius Caesar – Ik kwam, ik zag en ging ten onder ontrafelt mythes en benadert de werkelijkheid van zijn overwinningen en nalatenschap, van hoogtepunten en schaduwzijden. Hoe kijken we anno 2023 naar hem? Vinden we hem wreed of heroïsch?

Het imago van Julius Caesar

Het leven van Caesar trekt in deze biografische tentoonstelling in een reeks scènes voorbij. De start van de tentoonstelling staat in het teken van beeldvorming. Vele literatuur- en kunstuitingen hebben de nadruk gelegd op de heldenstatus van Caesar, wat zijn imago heeft bepaald.

Welke man komt naar voren in William Shakespeares Julius Caesar uit 1599, dat de inspiratiebron vormde voor vele theaterstukken, opera’s en romans over Caesar? Welke man zien we in films, series en de stripverhalen van Asterix en Obelix, die tegen Caesar vechten?

Zijn personage wordt vaak overmand door emoties en laat zich leiden door passies. Een karikaturale verbeelding gebaseerd op roddels van biograaf Suetonius.

Als eerste Romein voor zijn dood al vereeuwigd

Caesars fysieke verschijning is bekend van Latijnse teksten. Suetonius omschrijft hem als lang, met een ‘gezonde gelaatskleur’, een vol gezicht en levendige donkere ogen. Behalve scheren en knippen liet hij ook zijn lichaamsbeharing weghalen. Onzeker was hij over zijn kaalheid; die probeerde hij te verbergen.

Naast omschrijvingen zijn er ook afbeeldingen. Caesar werd als eerste Romein al bij leven vereeuwigd, op munten en in portretten. Hij wordt afgebeeld met fijne, regelmatige gelaatstrekken, een licht gebogen neus, hoge jukbeenderen en een breed voorhoofd. Soms symboliseren diepe rimpels zijn inzet voor de staat.

portret van Caesar 
Ministero della cultura – Museo Nazionale Romano
foto: Servizio Fotografico SAR

Het valt echter te betwijfelen of hier de echte Caesar te zien is. De beelden zijn vaak geïdealiseerd en staan bol van symboliek.

Het meest realistische portret van hem is waarschijnlijk een buste uit Tusculum (Midden-Italië). Deze is vergelijkbaar met zijn beeltenis op munten uit 44 voor Christus. In dat jaar besloot de senaat standbeelden op te richten ter ere van de dictator.

Vier bustes van Caesar

De tentoonstelling herbergt vier antieke bustes van Caesar, een ensemble dat voor het eerst samen te zien is. Gezamenlijk maken zij diepgaander inzichtelijk hoe Caesar eruit kan hebben gezien.

Zo is er een marmeren buste van Caesar uit de tijd van keizer Augustus, uit het Museo Archeologico Nazionale in Florence, waarbij verschillende gelaatstrekken zijn weergegeven in een zachte, gestileerde vorm.

Een andere buste komt uit het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden, dat eind negentiende eeuw verkreeg in het Turkse Izmir.

portret van Julius Caesar
Rijksmuseum van Oudheden Leiden

Ook sta je oog-in-oog met een ‘levensechte’ 3D-reconstructie van Caesar (2018). ‘Dit beeld ligt dichter bij de waarheid, al zijn er nog veel onzekerheden’, aldus archeoloog Tom Buijtendorp, die de reconstructie samen met collega Maja d’Hollosy maakte en ter gelegenheid van de expositie het boek De Caesarroute schreef.

De reconstructie is gebaseerd op een buste van Caesar uit het archeologische museum in Turijn. Bij dat beeld is een bult op de schedel van Caesar zichtbaar, die bij veel andere bustes is weggewerkt. Navraag bij een chirurg leerde Buijtendorp dat zo’n bobbel kan ontstaan bij een zware bevalling. Hij denkt hierdoor dat de buste uit Turijn realistischer is dan andere beelden.

Het beeld uit Izmir was ook belangrijk voor zijn onderzoek, omdat het waarschijnlijk van een beeld van Caesar is afgeleid. Daarmee is het een van de weinige andere Romeinse beelden dat het echte kapsel van Caesar toont.

Van briljant politicus tot consul van Rome

Caesar groeit op in een turbulente tijd. Samen met Gnaeus Pompeius en Marcus Licinius Crassus maakt hij deel uit van het eerste triumviraat. In 59 voor Christus wordt Caesar verkozen tot consul, de hoogste magistraat in het Romeinse Rijk.

De objecten bij dit thema illustreren enerzijds Caesars loopbaan en anderzijds de Romeinse staatsorde en de wereld van de politieke elite.

Romeinse magistraat
Museo Archeologico Nazionale, Florence

Caesars veroveringen in Gallië

Bij het volgende thema – Caesars oorlog in Gallië – stap je letterlijk in een andere wereld; een illustratie van zijn loopbaan als veldheer met aandacht voor de oorlogsmisdaden.

In 58 voor Christus vertrekt Caesar als gouverneur vanuit Rome naar de provincies Gallia Cisalpina (Noord-Italië) en Gallia Narbonensis (Zuid-Frankrijk). Als regent van deze gebieden hoopt hij de grote militaire roem en glorie te verwerven die hem nog ontbreken.

wangklep met Mars
Rijksmuseum van Oudheden, Leiden

Onder het mom van veiligheid – tegen aanvallen van volkeren van buiten de grenzen – start Caesar een van de grootste militaire expedities uit de Romeinse geschiedenis: de verovering van Gallië (het huidige Frankrijk, België, Zuid-Nederland en West-Zwitserland).

Hij weet dat zijn leger getalsmatig in de minderheid is ten opzichte van de vijand, en probeert dat te compenseren door snel en tactisch te manoeuvreren. Ook speelt hij stammen tegen elkaar uit.

Caesar was trots op zijn verovering van Gallië en schreef er een uitvoerig verslag over: De Bello Gallico. Het geldt als belangrijk historisch document, al deinst Caesar er niet voor terug feiten te verdraaien of mooier voor te stellen voor zijn lezers in Rome.

Je ziet voorbeelden van wapentuig, zoals helmen en een viziermasker. Daarnaast bevat deze sectie een wapencollectie met zowel Romeinse als Gallische stukken, waaronder een rijk gedecoreerde schede van een dolk van een Romeinse soldaat en een lang zwaard.

Romeinse helm (type Weisenau)
Leibniz-Zentrum für Archäologie, Mainz  

Caesar in Nederland

Of Caesars troepen in Nederland hebben gevochten is niet honderd procent zeker. Maar in zijn verslag De Bello Gallico omschrijft Caesar een voor ons herkenbaar landschap. Vondsten in de Maas bij Kessel-Lith onderschrijven de theorie dat hij slag heeft geleverd tussen Maas en Waal, niet ver van deze plaats.

Bij dit Noord-Brabantse dorp zijn vanaf 1990 menselijke botresten en wapens gevonden. Deze zouden toebehoren aan de Usupeten en de Tencteri, Germaanse volkeren die op voorhand waren gevlucht om aan het geweld van het Romeinse leger te ontkomen.

Romeinse rijkdom

In juli 46 voor Christus viert Caesar in Rome zijn overwinningen. De dagenlange feestelijkheden omvatten gladiatorspelen, wagenrennen en maaltijden voor de hele bevolking. Na alle ellende van de burgeroorlog is het feest in Rome.

mozaïekfragment met scène van een feest
Museo Archeologico Nazionale, Florence

Ondanks alle beproevingen bloeien in deze tijd literatuur, kunst en architectuur volop. Zo laten de welgestelde Romeinen grote stadspaleizen en villa’s bouwen in Griekse stijl. Er verrijzen marmeren tempels en zuilenhallen waar de kostbare buit uit veroverde gebieden wordt getoond.

Je steekt tijdens de tentoonstelling net als Caesar de Rubicon over en betreedt een welvarende Romeinse wereld, geïllustreerd met een diverse verzameling kunstobjecten. Bijzonder is het kleurrijke mozaïek dat een banketscène uitbeeldt.

Ook is er een kopie te zien van de Capitolijnse wolvin met Romulus en Remus uit het Allard Pierson, die de stichting van de stad Rome verbeeldt.

de wolvin met Romulus en Remus op het Capitool in Rome

Caesar en Cleopatra

Net als de fascinatie voor Caesar is die voor Cleopatra van alle tijden, met de nodige beeldvorming en discussie. Zo heeft recentelijk de Netflix-serie Queen Cleopatra (2023) veel stof doen opwaaien, onder andere door de keuze voor een Afrikaans perspectief.

Tijdens de tentoonstelling wordt de relatie tussen Cleopatra en Caesar onder de loep genomen; een affaire die vooral van strategische aard is geweest. Cleopatra weet de onafhankelijkheid van haar koninkrijk te bewaren, terwijl Caesar zich verzekert van een persoonlijke en financiële band met Egypte. Ze zijn totaal aan elkaar gewaagd.

Rome raakt in de ban van de Egyptische cultuur; een direct gevolg van de relatie tussen Cleopatra en Caesar. Er verrijzen obelisken, piramiden en een heiligdom voor Isis in het midden van de stad. Egypte is en vogue, zoals de tentoonstelling laat zien.

beeldje van de godin Isis
Rijksmuseum van Oudheden, Leiden

De moord op Julius Caesar

Vervolgens wordt de moord op Caesar ontrafeld; van voortekenen die onheil voorspellen tot zijn ondergang op het huidige Largo di Torre Argentina in Rome.

Caesar is namelijk lang niet bij iedereen geliefd. De traditionele senatoren zijn tegen zijn absolute macht en vinden hem een groot gevaar voor de Republiek. Dit leidt tot een van de beroemdste samenzweringen uit de wereldgeschiedenis; zestig senatoren keren zich tegen Caesar, ook figuren die dicht bij hem staan.

Op 14 maart 44 voor Christus., de dag voor de moord, zijn er voortekenen die duiden op onheil, schrijft Suetonius. Zo ontvangt zijn vrouw zeer verontrustende signalen in een angstdroom en smeekt ze Caesar om die dag niet naar de senaat te gaan. Ook de offers van de waarzeggers voorspellen ongunstige uitkomsten.

Caesar speelt met het idee weg te blijven, maar uiteindelijk gaat hij toch naar de Curia Pompeii – een hal die grenst aan het Theater van Pompeius, aan het huidige Largo Argentina.

Nadat Caesar de ruimte heeft betreden en is gaan zitten, vallen de senatoren hem aan. Hij probeert zich nog te verdedigen, maar zodra hij het onvermijdelijke inziet, bedekt hij zijn hoofd met zijn toga, laat zich in stilte vallen aan de voet van een standbeeld van Pompeius en blaast na drieëntwintig dolksteken zijn laatste adem uit.

Vlak voor zijn dood ziet Caesar zijn vriend (Marcus Junius) Brutus onder de moordenaars. Hier zou hij de beroemde uitspraak Et tu, Brute? (‘ook gij, Brutus?’) hebben gedaan.

Enkele dagen na de moord organiseert Marcus Antonius, een verre neef en zaakwaarnemer van Caesar, een uitvaartplechtigheid voor Caesar op het Forum Romanum.

Augustus als opvolger van Caesar

Marcus Antonius probeert de getrouwen van Caesar bijeen te houden. Een van hen is Gaius Octavius, de kleinzoon van Caesars zus. Caesar adopteerde hem niet alleen, maar benoemde hem ook in zijn testament tot zijn opvolger.

Octavius is pas negentien jaar oud als Caesar wordt vermoord, maar laat al snel zien dat hij goede leiderschapskwaliteiten bezit. Hij en Marcus Antonius, de twee verdedigers van Caesars erfenis, verenigen zich met patriciër Marcus Aemilius Lepidus tot het tweede triumviraat.

Ze besluiten de moordenaars te vervolgen. Brutus, Cassius en andere samenzweerders ontvluchten Rome en verzamelen troepen, waarmee een nieuwe burgeroorlog begint. In 42 voor Christus verslaat Gaius Octavius, inmiddels officieel Octavianus genoemd, hen in de provincie Macedonië.

buste van Octavianus
Museo Archeologico Nazionale, Florence

Caesar wordt verheven tot divus of ‘goddelijke’. Deze status levert hem een tempel op het Forum Romanum op. Later voltooit Octavianus het monument, als hij al is uitgeroepen tot keizer Augustus.

Op zijn eigen forum laat hij een tempel bouwen voor Mars Ultor (‘wreker’) om de wraakacties tegen de moordenaars van zijn adoptievader te gedenken.

Met het keizerrijk van Caesars opvolger Augustus breekt een nieuw hoofdstuk aan in de tentoonstelling, gevolgd door zijn nalatenschap en een slotscène waarin op Caesars persoon en handelen door het publiek kan worden gereflecteerd.

Julius Caesar – held of schurk?

Julius Caesar is een van de invloedrijkste figuren uit de Romeinse geschiedenis. Zijn politieke en militaire overwinningen maakten hem tot een van de machtigste mannen van zijn tijd. Geen Romein vóór Caesar bezat zulke vérstrekkende bevoegdheden en voorrechten als hij.

De dictator gebruikte ze om hervormingen door te voeren en de sociale en politieke organisatie van de staat grondig te veranderen. De bestuurlijke nalatenschap van Caesar, met een veelomvattende wetgeving en de talrijke gekozen functionarissen, wordt door Augustus verder uitgewerkt en blijft eeuwenlang van kracht.

Ook op andere gebieden ‘leeft’ Caesar voort. Zo heeft hij zijn geboortemaand juli genoemd en is zijn naam een titel geworden: keizer. Beroemd is ook een aantal uitspraken van hem, zoals alea iacta est (de teerling is geworpen) en veni, vidi, vici (ik kwam, ik zag, ik overwon).

Hij sprak deze laatste woorden uit na een vlugge overwinning in Noord-Afrika, maar het is van toepassing op veel van Caesars door snelheid gekenmerkte militaire acties. Aan de bezoeker rest het oordeel. Was Caesar een held of een schurk?

Praktische informatie tentoonstelling Julius Caesar

Julius Caesar – Ik kwam, ik zag en ging ten onder is te zien van 16 september 2023 tot 20 mei 2024, in het H’ART Museum (Amstel 51) Amsterdam (de vroegere Hermitage).

De tentoonstelling is dagelijks te zien van 10.00 tot 17.00 uur. Meer details voor je bezoek vind je op de website van het H’ART Museum.

Bij de expositie verschijnt De Caesar route – gids voor Caesar in de Lage Landen van Tom Buijtendorp (uitgeverij WBooks).