Palazzo del Quirinale – een kijkje in de ambtswoning van de Italiaanse president in Rome

‘Het huis van de Italianen,’ zo luidt de naam die de Italiaanse president Sergio Mattarella heeft gegeven aan zijn ambtswoning, het Palazzo del Quirinale in Rome. In dit grote complex komt veel van de geschiedenis van Italië samen.

Van hieruit oefenden pausen hun wereldlijke gezag uit. Na de eenwording van Italië – waarna de paus zich had opgesloten in het Vaticaan – werd het palazzo het koninklijk paleis. Toen de Italianen er in 1946 voor kozen om van hun land een republiek te maken, trok de president erin. Marc laat je even binnenkijken in dit indrukwekkende palazzo.

Vallende bakstenen voor een nieuwe paus

Marc: ‘Wist je dat zeker vier keer in de geschiedenis omvallende bakstenen het signaal waren dat er een nieuwe paus was gekozen? Dat is een van de vele verrassingen tijdens een bezoek aan het grote complex van het Quirinaal.

Onderdeel van het Palazzo del Quirinale is namelijk een kapel met exact dezelfde afmetingen als de Sixtijnse Kapel. Paus Leo XII werd hier in 1823 gekozen en na hem nog drie andere pausen. Het nieuws werd bekendgemaakt door de bakstenen barrière waarmee een groot raam tijdelijk werd dichtgemetseld te doorbreken.

De berg van de paarden van Castor en Pollux

Het illustreert de centrale rol van dit paleis. Het is nu moeilijk voor te stellen, maar tot diep in de negentiende eeuw was dit nog een van de buitenwijken van Rome, met wijngaarden, buitenverblijven en torens.

Met eenenzestig meter is de Quirinaal de hoogste van de zeven heuvels waarop Rome oorspronkelijk is gebouwd. De heuvel dankt zijn naam aan de godheid Quirinus, maar in de Romeinse tijd lagen hier de thermen van keizer Constantijn. Daar is nu niets meer van over.

Wel van de beeldengroep van Castor en Pollux, die hier al in de vijfde eeuw werd geplaatst. De beelden waren zo bekend en de paarden zo indrukwekkend, dat deze plek ook wel de Monte Cavallo werd genoemd, de berg van de paarden.

Het op één na grootste presidentiële paleis ter wereld

Eeuwen later, in 1583, besloot paus Gregorius XIII een bestaande villa op deze plek te laten uitbouwen tot een zomerverblijf. Architect Ottaviano Mascarino ontwierp een elegant paleis van twee verdiepingen. Dat oorspronkelijke gebouw is in de loop der tijden vergroot en uitgebouwd tot een majestueus complex, door beroemde architecten als Domenico Fontana, Flaminio Ponzi en Carlo Maderno.

De oostelijke vleugel is nu maar liefst driehonderdzestig meter lang, terwijl de zuidelijke vleugel, aan het Piazza del Quirinale, ongeveer honderd meter breed is. Italiaanse bronnen vertellen er graag bij dat het hele complex (dat ook tuinen omvat) met honderdtienduizend vierkante meter twintig keer zo groot is als dat van het Witte Huis in Washington.

Totdat president Erdogan zo’n tien jaar geleden in het meer dan elfhonderd kamers tellende Ak Saray (‘witte paleis’) in Ankara trok, was het Quirinaal het grootste presidentiële paleis ter wereld.

Het is niet alleen de architectuur die het Palazzo del Quirinale zo indrukwekkend maakt. De pracht en praal van al die pausen en koningen die er hebben gewoond, is nog in veel zalen terug te vinden. De afgelopen jaren hebben ook topstukken van moderne Italiaanse kunstenaars een plaats gekregen in het interieur.

Cortile d’Onore

Het eerste wat je als bezoeker ziet, is de gigantische binnenplaats, de Cortile d’Onore. Hier vonden en vinden, afgeschermd van de drukte van Rome, de officiële eerste begroetingen plaats.

De binnenplaats is ontstaan door de geleidelijke uitbreiding van het paleis. Aan het eind, het gedeelte met de grote glazen ramen, zie je het oorspronkelijke palazzo van Mascarino. Daar steekt het torentje bovenuit, met een driehonderdzestig graden uitzicht over Rome.

Interessant detail: de grote wijzer draait niet twee keer rond per vierentwintig uur, maar vier keer, de oude Romeinse stijl volgend. Bovenop wappert de Italiaanse vlag, rechts de Europese. Links wappert, als de president thuis is, de presidentiële standaard – of die van een bezoekend staatshoofd.

Haaks links op dit palazzo staat de vleugel die eind zestiende eeuw is gebouwd door Domenico Fontana, in opdracht van paus Sixtus.

Zo’n twintig jaar later kwam daar een vleugel tegenover. Die is in grote lijnen een echo van het ontwerp van Fontana, maar een deel ervan is hoger gemaakt om ruimte te maken voor de plafonds in de grote ontvangstzalen.

Sala dei Corazzieri

De grootste van die speciale zalen voor ontvangsten is de Sala dei Corazzieri, die is vernoemd naar de lijfwachten van de paus. Deze indrukwekkende zaal is rond 1615 gebouwd door Carlo Maderno in opdracht van paus Paulus V.

Op een paar veranderingen na is deze ruimte gebleven zoals hij begin zeventiende eeuw was. Aan de fresco’s is nog goed te zien dat deze zaal door de pausen werd gebruikt om hoogwaardigheidsbekleders te ontvangen.

Er zijn vier fresco’s die de illusie geven van een balkon vanwaar ambassadeurs de zaal in kijken. Er zijn opvallend veel Perzen onder hen, symbool voor de alliantie die de paus met de koning van Perzië wilde sluiten, tegen de Ottomanen.

Sommige van deze gezanten zijn legendarisch geworden in Rome, zoals de Japanse diplomaat Hasekura Tsunenaga, die twee jaar onderweg was geweest. Verbaasd noteerden de Romeinen dat die Japanners met houten stokjes aten en hun neus snoten in papier dat ze daarna weggooiden.

Beroemd werd ook Emanuele Ne Vunda, een gezant uit Congo die drieënhalf jaar had gedaan over de reis naar Rome en doodziek arriveerde. Hij ligt begraven in de Santa Maria Maggiore.

Andere afbeeldingen die de macht van de paus illustreren zijn die van Mozes op de medaillons. De vrouwelijke figuren verwijzen naar het wereldlijke en geestelijke leiderschap van de paus, de adelaars en draken op het houten cassetteplafond naar de familie van paus Paulus V, Camillo Borghese.

Verdwenen schilderingen

In het midden van dat plafond stond vroeger een verwijzing naar de Heilige Geest, maar die is na 1870 vervangen door het grote wapenschild van de monarchie van de Savoia’s.

Interessant hier is ook wat je niet ziet. Kijk maar eens naar het fries met de emblemen van een groot aantal Italiaanse steden. Dat stamt uit 1872, opnieuw als symbool van de Italiaanse eenheid.

Daaronder zaten schilderingen die waren aangebracht aan het begin van de achttiende eeuw, in opdracht van Napoleon. Die had bedacht dat hij het Quirinaal wilde gebruikten als keizerlijk paleis. Het is daar nooit van gekomen, maar het paleis werd wel in gereedheid gebracht voor zijn komst. Daarvoor moesten de religieuze afbeeldingen verdwijnen.

Aan de muren hangen achttiende-eeuwse wandtapijten, gewijd aan het mythologische verhaal van Cupido en Psyche en aan de avonturen van Don Quichotte – verrassend in een pauselijk paleis.

Een tennisbal achter een timpaan

Bij een restauratie van een paar jaar geleden is achter het timpaan boven de doorgang naar de kapel een tennisbal gevonden. Hoe dat kan? De Savoia’s hadden deze grote zaal eigenlijk ‘over’ en wisten niet zo goed wat ze ermee aan moesten. Aan het begin van de twintigste eeuw waren er plannen om er een schaatsbaan van te maken. Dat is niet doorgegaan, maar in 1912 is deze zaal wel gebruikt als overdekte tennisbaan.

Een tweede Vaticaan

Als je na binnenkomst in de Sala dei Corazzieri naar rechts kijkt zie je twee deuren boven een enorm reliëf. Dat beeldhouwwerk verwijst naar het vertoon van nederigheid van pausen op Witte Donderdag, ontleend aan wat Christus deed: de voetwassing.

Dit reliëf was aanvankelijk bedoeld voor de Sint Pieter, maar is in 1616 naar het Palazzo del Quirinale gebracht. Die verplaatsing paste in het voornemen van Paulus V om van het Quirinaal een tweede Vaticaan te maken.

Cappella Paolina – naar voorbeeld van de Sixtijnse Kapel

De meest linkse deur is niet echt, maar bedoeld voor de symmetrie. De rechterdeur voert naar de Cappella Paolina – vernoemd naar de paus die de kapel liet bouwen. Je ziet het niet meteen, maar deze kapel heeft precies dezelfde afmetingen als de Sixtijnse Kapel: tweeënveertig meter lang, dertien meter breed en twintig meter hoog.

Paulus V had bedacht dat er, net als in de Sixtijnse Kapel, schilderingen moesten komen vergelijkbaar met Michelangelo’s kunstwerken. Als verwijzing naar zijn Laatste Oordeel zou achter het altaar de val van de rebellerende engelen worden afgebeeld.

Zo groots is dat echter allemaal niet geworden. In plaats daarvan werden het gewelfde plafond en de muren met veel goudverf versierd.

In deze kapel werd ook een aantal conclaven gehouden. In 1823 heerste er malaria in de omgeving van het Vaticaan en vond men het verstandiger om op een hogere en drogere plaats bijeen te komen. Zoals ik al schreef, zijn hier vier pausen gekozen. De laatste van het viertal was paus Pius IX, die het Quirinaal moest verlaten na de inname van Rome in september 1870.

De kapel is daarna op verschillende manier in gebruik gebleven. In 1930 vierden de Italiaanse kroonprins Umberto en de Belgische prinses Marie-José hier hun huwelijk. Nu vinden er met enige regelmaat concerten plaats (een overzicht van de concerten vind je hier).

Salone delle Feste

Een andere grote zaal is de Salone delle Feste, een enorme balzaal met kroonluchters, stijlvol gedrapeerde gordijnen en allerlei militaire symbolen op de muren. Deze immense zaal werd na de eenwording van Italië vrijwel helemaal opnieuw ingericht en gedecoreerd. Hier worden grote staatsbanketten gehouden en nieuwe regeringen beëdigd.

Op de vloer ligt nu een kolossaal tapijt. Een balkon hoog tegen een van de zijmuren, aangebracht in 1889, herinnert nog aan het orkestje dat hier speelde om de gasten aan de zwier te krijgen.

In het centrum van het plafond trekt De triomf van Italië de aandacht. Een vrouw in een wit gewaad met de Italiaanse vlag zetelt op een troon, omgeven door symbolische figuren, onder wie een man die het zwaard weer in de schede stopt. De eenwordingsoorlogen zijn voorbij, Italië is één land geworden.

Biblioteca del Piffetti en werkkamer van de Italiaanse president

Het Quirinaal heeft nog veel andere, kleinere kamers, die lang niet allemaal te bezoeken zijn. Op de website zijn korte beschrijvingen te zien van andere zalen op de piano nobile, de eerste verdieping, van het paleis.

Veel rondleidingen bieden wel de kans om een blik te werpen in de Biblioteca del Piffetti. De naam van de bibliotheek is een eerbetoon aan Pietro Piffetti (1701-1777), een beroemde ebenist (maker van siermeubelen) uit Piemonte die veel heeft gewerkt voor de Savoia’s.

Hij had voor de Villa della Regina in Turijn een prachtige bibliotheek ontworpen, met kostbare houtsoorten en veel ivoor. Dit meesterstuk is in 1879 gedemonteerd en van Turijn naar Rome gebracht en opnieuw geïnstalleerd in het gedeelte van het paleis waar koningin Margherita woonde. Als de president er niet is, kun je ook de officiële werkkamer bezoeken.

Eeuwenoude én moderne kunst

Opvallend als je al deze zalen met eeuwenoude kunstschatten doorloopt, is dat er op een aantal plaatsen ook contemporaine kunst te zien is. Dat past in de visie van president Mattarella.

Direct na zijn aantreden in 2015 zei hij dat het Palazzo del Quirinale een levende getuigenis moest zijn ‘van het harde werk, de creativiteit en de genialiteit van het Italiaanse volk’. Daarom moest het vaker en meer worden opengesteld voor bezoekers en kom je kunst tegen van hedendaagse Italiaanse kunstenaars.

Spiraalvormige trap als inspiratie voor Borromini

Na de rondgang op de piano nobile kom je terecht bij het architectonische hoogtepunt van het presidentiële paleis: de trap. Deze wordt beschouwd als het meesterstuk van architect Mascarino, de ontwerper van de oorspronkelijke kern van het paleis.

Hij koos, waarschijnlijk voor het eerst in de geschiedenis van de bouwkunst, voor een trap in de vorm van een ellipsvormige spiraal. De rondom lopende treden worden ondersteund door pilaren van travertijn. Bovenaan zorgt een koepel voor daglicht.

Borromini was een generatie later zo onder de druk van deze trap dat hij een kopie ervan bouwde voor Palazzo Barberini.

De tuinen van het Palazzo del Quirinale

Hier en daar stuit je tijdens je bezoek op doorkijkjes naar de uitgestrekte tuinen van het Quirinaal. Op 2 juni, tijdens het Festa della Repubblica, zijn de tuinen gratis te bezoeken.

De tuinen vormen een interessante mix van Italiaanse en Engelse geometrische vormen en romantische ontwerpen, gescheiden door een loopbrug.

Het Engelse gedeelte zit vol verrassingen, zoals een reeks fonteinen, kunstmatig aangelegde grotten en een waterorgel. Sinds de restauratie in 2004 wordt hier op gezette tijden een concert gegeven.

De Italiaanse grondwet

Aan het eind van je bezoek is er aandacht voor de staatkundig-politieke kant van het Quirinaal. Daarvoor is een speciale kamer ingericht, de Kamer van de Italiaanse republiek.

Aan de muur hangen portretten van alle Italiaanse presidenten sinds 1946. Er is ook een kopie van de presidentiële standaard, een rechthoek met aan de buitenkant een blauwe lijn die verwijst naar de strijdkrachten.

Rode, witte en groene vlakken daarbinnen refereren aan de Italiaanse driekleur. Op het groene vlak staat het wapen van de Italiaanse republiek: olijftakken als symbool voor het streven naar vrede, eikentakken als symbool voor kracht, de vijfkantige ster als een eeuwenoud symbool voor het Italiaanse schiereiland en een tandwiel als verwijzing naar artikel 1 van de grondwet: ‘Italië is een democratische republiek, gebaseerd op werk. De soevereiniteit behoort aan het volk, dat deze uitoefent volgens de vormen en de grenzen van de Grondwet.’

Het origineel van deze in december 1947 ondertekende grondwet ligt hier achter versterkt glas. De handtekeningen zijn van Umberto Tarracini (voorzitter van de grondwetgevende vergadering), premier Alcide De Gasperi, minister van Justitie Giuseppe Grassi en waarnemend staatshoofd Enrico De Nicola.

Een speciale gedenksteen onder de zuilengalerij langs de binnenplaats herinnert nog aan dit fundamentele moment in de Italiaanse geschiedenis.

Op wacht voor het Palazzo del Quirinale

Bij het verlaten van het paleis zie je vrijwel zeker gehelmde soldaten die in vol ornaat op wacht staan in het paleis. Dat zijn de Corazzieri, een korps dat teruggaat tot de zestiende eeuw maar nu onderdeel is van de carabinieri. In het Palazzo del Quirinale zijn ook onderdelen van hun uitrusting te bewonderen.

Praktische informatie Palazzo del Quirinale

Voor een bezoek aan het Palazzo del Quirinale is een reservering noodzakelijk. Dat kan via deze link. Als je virtueel wil rondlopen in het palazzo, dan kan dat via deze link.