Naar hoofdinhoud Naar navigatie
27 januari 2021

Het Mausoleum van Augustus opent de deuren voor publiek (in 2025)

Na een jarenlange restauratie opende het Mausoleum van Augustus in Rome op 1 maart 2021 de deuren voor publiek. We nemen jullie alvast mee naar de tijd waarin dit bijzondere bouwwerk in Rome verrees.

De eerste keizer van Rome

Daarvoor moeten we terug naar het jaar 27 voor Christus. Dit jaar staat in de (meeste) geschiedenisboeken vermeld als het begin van de Romeinse keizertijd. Het is het jaar waarin een zekere Gaius Julius Caesar, die eigenlijk Octavius heette, erin slaagde om alle macht in Rome naar zich toe te trekken.

Hoewel hij zelf claimde door zijn daden de republiek (met de senaat en volksvergadering als de belangrijkste bestuursorganen) te hebben hersteld, bracht hij feitelijk voor de tweede keer in de geschiedenis een autocratisch bewind naar Rome.

De naam Gaius Julius Caesar had Octavius bij erfenis gekregen. De grote generaal Julius Caesar, die op 15 maart 44 voor Christus zijn beroemde gewelddadige dood tegemoet liep in de senaatszaal, had zijn neefje Octavius bij gebrek aan mannelijk nageslacht postuum geadopteerd.

Het bleek een goede keuze: niet alleen Caesars familienaam, maar ook zijn politieke erfenis zou bij Octavius in goede handen zijn. Hij nam wraak op de moordenaars van zijn vader, versloeg in 31 voor Christus in een zeeslag de laatste ‘vijanden van de staat’ (Marcus Antonius en Cleopatra) en gaf daarna symbolisch genoeg alle speciale bevoegdheden die hem waren verleend om zijn oorlogen te kunnen voeren terug aan de senaat.

Diezelfde senatoren waren zo afhankelijk geworden van deze man, dat ze hem in 27 voor Christus graag het gezag over de belangrijkste Romeinse provincies lieten én hem de eretitel ‘Augustus’ gaven – de verhevene. Augustus zou de geschiedenis in gaan als de eerste keizer van Rome. Zijn positie was echter nieuw, en gedurende bijna zijn hele regeerperiode (meer dan veertig jaar) bleef Augustus zoeken naar manieren om die positie te legitimeren.

Alleenheersers werden in Rome sinds het ontstaan van de stad (en de vroege koningstijd) immers gewantrouwd. Niet voor niets liet Augustus alle bestaande instituten en magistraten in leven. In de loop der tijd verloren ze vaak wel steeds meer betekenis en invloed – in de praktijk lag alle macht bij de keizer.

Een stad van marmer

De regering van Augustus is in veel opzichten een tijdperk van bloei geweest. De relatieve rust en vrede in het rijk boden ruimte voor de bloei van kunst en cultuur en het is in deze tijd dat schrijvers als Vergilius, Ovidius en Horatius naam maken.

Zelf gebruikte de keizer de verschillende kunstvormen graag binnen de zogenaamde ‘propaganda’ die zijn uitzonderlijke positie moest helpen te legitimeren – de subtiele en minder subtiele verheerlijking van hemzelf en zijn familie in beelden, reliëfs en monumentale bouwondernemingen.

Mede daardoor gaf Augustus een enorme stimulans aan de ontwikkeling van de literatuur en van de bouw- en beeldhouwkunst in Rome. Beroemd is de uitspraak van Suetonius dat hij ‘een stad van baksteen aantrof en er een van marmer achterliet’.

Ara Pacis – Altaar van de Vrede

Helemaal vredig was het in het Romeinse rijk van rond het begin van onze jaartelling eigenlijk nooit. Hoewel Augustus inderdaad terughoudend werd in het ondernemen van nieuwe veroveringsoorlogen, vroegen de vele opstanden en conflicten in de bestaande provincies en langs de rijksgrenzen continu zijn aandacht.

Toen hij na succesvolle campagnes in de provincies Gallië en Spanje terugkeerde naar Rome, dacht hij de meeste onrust voorgoed de kop in te hebben gedrukt. Hoe druk Augustus het nog zou krijgen aan de rijksgrenzen wist hij op dat moment niet, maar hij vond zijn terugkeer uit de westelijke provincies een mooie aanleiding om groots aan te kondigen dat hij de vrede in het rijk nu helemaal had hersteld.

Door continu te benadrukken dat Augustus in eigen persoon vrede had gebracht (na decennialange burgeroorlogen) genoot hij steeds meer populariteit bij rijk en arm. Hoe belangrijk dit thema in zijn officiële communicatie naar de buitenwereld was, werd in het jaar 9 voor Christus duidelijk.

Ter ere van de door Augustus gebrachte vrede werd in dat jaar op 30 januari de Ara Pacis (letterlijk: Altaar van de Vrede) ingewijd. Het bouwwerk, dat simpelweg bestaat uit een altaar op een verhoogd plateau met een monumentale, marmeren ommuring, werd een kunstzinnig hoogstandje en een lofzang op de vrede en welvaart die Augustus het Romeinse rijk had gebracht.

Deze boodschap werd verhuld in prachtige symbolische en mythologische reliëfs die alle zijden van het altaar sieren. Aan de huidige westzijde van het altaar vind je het meest bekende reliëf van de Ara Pacis: de processie van de keizer en zijn familie. Augustus schoof zijn naaste familieleden graag naar de voorgrond, omdat hij voornemens was ‘zijn’ Rome op een dag bij erfenis aan een van zijn nakomelingen te schenken.

Hij was feitelijk bezig met het stichten van een eerste dynastie, en natuurlijk moest zijn opvolger een (geadopteerde) zoon zijn. Na 27 voor Christus begon hij dan ook snel met het arrangeren van strategische huwelijken; hij had zelf maar één dochter (Julia) en het was zaak dat zij zo snel mogelijk zonen kreeg.

Ook zijn tweede echtgenote, LiviaDeze link opent in een nieuw tabblad, met wie hij zijn leven lang samen zou blijven maar geen kinderen zou krijgen, bracht kinderen uit een eerder huwelijk mee: Tiberius en Drusus. Daarnaast was er een prominente rol weggelegd voor Augustus’ vrome zuster, Octavia, de voormalige echtgenote van Marcus Antonius. Al deze familieleden kregen een plekje op het Ara Pacis-reliëf. Augustus zelf laat zich in zijn meest vrome vorm zien: gekleed als pontifex maximus (opperpriester).

Vroomheid was een ander thema dat, naast vrede en voorspoed, veel terugkwam op de Ara Pacis. Naast de processie, die verder doorliep op de andere dichte zijde en bestond uit verschillende hoogwaardigheidsbekleders, kwamen op de noord- en zuidzijde van het altaar vooral mythologische scènes aan bod.

We zien bijvoorbeeld Aeneas terug, volgens de mythologie niet alleen de oervader van het Romeinse volk maar ook de stamvader van de Julische familie. Maar je ziet ook allegorische voorstellingen, zoals de personificaties van Tellus (Aarde) en Roma (in de traditionele interpretatie).

Vredesaltaar in de vergetelheid

De Ara Pacis raakt in de eeuwen na de oudheid in de vergetelheid. Niemand hoorde of zag meer iets van het monument totdat, in de zestiende eeuw, een zekere kardinaal Giovanni Ricci uit Montepulciano negen blokken marmer koopt.

Dat deze marmerblokken afkomstig waren van het Vredesaltaar van keizer Augustus, waarover men wel degelijk had gelezen bij de Romeinse schrijvers, kon hij op dat moment niet weten. Ricci heeft zelfs nooit van zijn ‘vondst’ geweten: het zou nog eeuwen duren voordat de herkomst van de blokken werd ontdekt.

Pas in 1859 kwamen, tijdens bouwwerkzaamheden in het Palazzo Peretti, fundamenten van de Ara Pacis aan het licht. Al snel werden er talloze fragmenten opgegraven, waarvan de meeste direct hun weg vonden naar privéverzamelingen en musea over de hele wereld.

Sommige delen werden verkocht aan de Galleria degli Uffizi in Florence, weer andere aan het Louvre in Parijs. Het zou tot 1903 duren voordat alle brokstukken definitief herkend werden als behorend tot de beroemde Ara Pacis, dankzij de Duitse archeoloog Friedrich Von Duhn. Daarna werden ze verenigd.

De grandeur van het antieke Rome

Nu de brokstukken van de Ara Pacis gevonden waren, vond ook de Italiaanse overheid het tijd voor een officiële opgraving. Toen men ongeveer de helft van het monument had blootgelegd bleken de omstandigheden van de opgraving toch te complex en staakte men de operatie.

Pas onder het fascistische bewind, in 1937, werd besloten om de opgraving weer te hervatten. Waarom waren de fascisten zo geïnteresseerd in deze opgraving? Tijdens een beroemd geworden toespraak op 21 april 1924 sprak Benito Mussolini op het Capitool over ‘de problemen van Rome’.

Volgens hem moest de grandeur van het antieke Rome weer zichtbaar worden in de straten van Rome: de monumenten uit de oudheid moesten worden ‘bevrijd’. Mussolini’s Rome was immers de trotse hoofdstad van zijn nieuwe imperium. Met het bevrijden van antieke monumenten bedoelde Mussolini dat ze moesten worden ontdaan van ‘latere toevoegingen’ en zo ‘opnieuw onthuld’ konden worden.

Een praalgraf voor Augustus

De locatie van de Ara Pacis was niet toevallig gekozen. Het lag op het zogenaamde Campo Marzio. Dit ‘Marsveld’ in een bocht van de Tiber was lange tijd een onbewoonde vlakte net buiten het centrum van de stad, die voornamelijk voor militaire trainingen gebruikt werd.

De vlakte lag bovendien aan de Via Flaminia, de belangrijkste uitvalsweg die vanuit Rome noordwaarts voerde, en waarlangs rijke Romeinen hun praalgraven hadden laten bouwen om voorbijgangers te imponeren. Maar vanaf de eerste eeuw voor Christus werden hier, wegens ruimtegebrek op en om het Forum Romanum, steeds meer bouwwerken uit de grond gestampt.

Een zichtbare herinnering aan het Romeinse gebruik om langs de Via Flaminia een praalgraf te laten verrijzen, is het zogenaamde Mausoleum van Augustus tegenover de Ara Pacis. Augustus gaf al decennia voor zijn dood opdracht voor de bouw van dit imposante, ronde grafmonument.

Met een hoogte van vijfenveertig meter en een diameter van maar liefst zevenentachtig meter was zijn mausoleum het grootste ronde mausoleum ter wereld – en dat zou het altijd blijven. Het is dus ook groter dan de Engelenburcht, oorspronkelijk gebouwd als graftombe van keizer Hadrianus.

Een graf vol gouden urnen

Augustus zou er in de loop van zijn leven al flink wat familieleden in moeten laten bijzetten, onder wie een aantal jongemannen die hij graag als zijn opvolger had aangewezen, maar die hij stuk voor stuk overleefde.

Hij stierf in 14 na Christus tijdens een reis naar Campanië. Hij bereikte dus de zeer respectabele leeftijd van zesenzeventig jaar. Vijfenveertig jaar lang had hij geregeerd en daarmee een belangrijke stempel gedrukt op het Romeinse Rijk.

Hij vond zijn laatste rustplek in het mausoleum, dat rondom was bedekt met cipressen en oleanders. De buitenste muren van het gebouw waren bekleed met marmer. Op de top prijkte een verguld bronzen beeld van Augustus.

De ingang werd geflankeerd door twee granieten obelisken – waarvan er tegenwoordig eentje boven op het Quirinaal staat, als onderdeel van de fontein met de Dioscuren voor de deur van het presidentieel paleis, en eentje op het Piazza dell’Esquilino, aan de achterzijde van de Santa Maria Maggiore.

In de centrale grafkamer bevonden zich de gouden urnen met de as van keizer Augustus zelf, van zijn vrouw Livia, van zijn kleinzonen Lucius en Gaius Caesar, van zijn zus Octavia en van zijn neef Marcellus, die voorbestemd was om hem als keizer op te volgen.

Om de centrale grafkamer heen werden verschillende nissen gebouwd waar de rest van de familie een laatste rustplaats vond. Hier stonden ooit de urnen van Augustus’ schoonzus Agrippa, net als die van Tiberius en die van Caligula.

De urn van Julia Domna, de vrouw van Septimus Severus, is hier pas veel later neergezet. Nerva, de opvolger van de vermoorde Dominitianus, liet zijn urn hier om staatsbelangen neerzetten. Hij was helemaal geen familie van keizer Augustus, maar wilde zo aantonen dat hij wel het bewind van de keizer had voortgezet door opnieuw een periode van voorspoed en rust over het Romeinse Rijk af te dwingen.

Aan het begin van de middeleeuwen raakte het mausoleum langzamerhand in verval. In de twaalfde eeuw werd het in gebruik genomen door de familie Colonna, die het grafmonument liet ombouwen tot een versterkte burcht. In 1241 kwam het bouwwerk in handen van paus Gregorius IX, die het deels liet afbreken. Datgene wat overbleef, is later gebruikt als wijnberg, tuin en theater.

Goddelijke handelingen

Na de dood van Augustus werden er bronzen platen op het mausoleum aangebracht, waarop de tekst van de daden van keizer Augustus te lezen was. Deze tekst had Augustus zoals gezegd zelf laten optekenen, volgens de overlevering door de Vestaalse Maagden, die immers ook zijn testament beheerden.

Van deze ‘Handelingen van de vergoddelijkte Augustus’ (res gestae divi Augusti), werden kopieën gemaakt die op verschillende plaatsen in het rijk werden opgehangen. De platen zijn helaas verloren gegaan, maar een vernieuwde versie van de tekst is nu te lezen op de muur van het gebouw van de Ara Pacis, tegenover het mausoleum.

Van glorieus grafmonument tot ruïne

Die tekst schittert daar in de huidige vorm sinds de jaren negentig, maar sinds 1938 kon je de handelingen van Augustus hier in het openbaar lezen, naar aanleiding van een grootscheeps renovatieproject in opdracht van Mussolini.

Wie de Ara Pacis de afgelopen jaren heeft bezocht, weet dat er van Augustus’ glorieuze praalgraf weinig meer restte dan een hoop stenen, overwoekerd door onkruid. Niets deed vermoeden dat de eerste keizer van Rome hier rust.

Volgens Mussolini was Italië onder zijn leiding pas voor het eerst sinds Augustus weer net zo groots en machtig. Mussolini zag zichzelf min of meer als de opvolger van Romes eerste keizer. Hij wilde dan ook Augustus’ graf in ere herstellen en gaf opdracht voor een grootscheepse renovatie van dit deel van het Campo Marzio.

Waar nu het plein ligt, bevond zich ongeveer honderd jaar geleden namelijk een dichtbevolkte woonwijk. Daartussen, overwoekerd door onkruid, begroeiing en bebouwing, waren de restanten van Augustus’ laatste rustplaats te zien. Mussolini veegde deze stadswijk compleet van de kaart en maakte plannen voor een nieuw Piazza Augusto Imperatore.

Tussen juni en september 1938 maakte architect Ballio Morpurgo alles gereed om de Ara Pacis opnieuw te laten verrijzen. Er werd een verhoging aangebracht waar het vredesaltaar op moest komen te staan. Een overdekking in de vorm van een portico moest beschutting bieden tegen regen en wind.

De complete tekst van de Res Gestae, de beroemde inscriptie met daarop het publieke testament van keizer Augustus, werd op de zijmuur aangebracht. Om de symboliek mooi af te ronden, werd de (her)inauguratie van het hele monument gehouden op 23 september, de geboortedag van keizer Augustus.

Piazza Augusto Imperatore

De rest van het plein werd geconstrueerd rondom het mausoleum van Augustus. Zo staan de galerijen die aan drie zijden rond het plein werden aangelegd nog altijd overeind en zijn typische voorbeelden van de strenge fascistische architectuur die onder Mussolini in zwang raakte. Ze werden versierd met reliëfs die dezelfde ideologie ondersteunden.

Alle huizen waren voor de aanleg van het plein gesloopt, maar de twee kerken die er stonden mochten blijven en zijn in het ontwerp van het Piazza Augusto Imperatore geïntegreerd.

Maar alle inspanningen van de fascisten ten spijt, raakten de monumenten die de glorie van het Rome van Augustus in herinnering moesten brengen na de Tweede Wereldoorlog ernstig in verval. Piazza Augusto Imperatore werd een verloederde plek waar vooral zwervers, prostituees en verslaafden rondhingen.

Een nieuwe Ara Pacis

Pas toen halverwege de jaren negentig van de vorige eeuw bleek dat uitlaatgassen en temperatuurstijgingen de staat van de Ara Pacis ernstig in gevaar brachten, begon men zich van overheidswege weer met het plein te bemoeien.

In 1995 besloot de gemeente Rome dat het tijd was om de behuizing van de Ara Pacis, Morpurgo’s portico, te laten vervangen door een fatsoenlijk onderkomen. Wat uit noodzaak werd geboren, werd een belangrijke en symbolische nieuwe stap in het bouwprogramma van Rome.

De opdracht voor het ontwerp van de nieuwe behuizing ging naar Richard Meier, een Amerikaans architect. Rutelli, de toenmalige burgemeester van Rome, was verantwoordelijk voor het project en wist dat zijn keuze voor deze niet-Italiaanse architect met een voorkeur voor moderne, strakke, transparante constructies een opmerkelijke was.

Sinds Mussolini was er in het centrum van Rome niet één modern gebouw meer verrezen. Nu werd het symbool van de Pax Romana onder handen genomen door een Amerikaan! De kritiek was niet van de lucht. Toch staat het ‘benzinestation’ – de weinig flatteuze bijnaam van het Richard Meiers Ara Pacis Museum – inmiddels alweer jaren fier overeind.

Een (virtueel) bezoek aan het mausoleum

Na de restauratie van de Ara Pacis was het Mausoleum van Augustus aan de beurt. In 2008 startte men met dit project, met het idee om in 2014 een prachtig monument op te leveren, ter ere van de tweeduizendste sterfdag van Augustus.

Uiteindelijk was er op dat moment nog slechts wat voorbereidend werk verzet. Pas in mei 2017 begon met echt met de restauratie. Na een investering van ruim twintig miljoen euro moet Augustus’ graf nu een waardig monument worden voor de stad waar de herinnering aan de keizertijd nog zo levendig is.

Momenteel is het mausoleum weer gesloten, maar in 2025 zal het definitief worden opengesteld en als museum kunnen worden bezocht. Meer achtergrondinformatie  – met veel interactieve opties – vind je op de website van het Mausoleum van AugustusDeze link opent in een nieuw tabblad.

1 opmerking

  1. Gerard Hassink schreef:

    Adembenemende cultuur. Waarom woon ik niet indat land.

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Welkom op Ciao tutti, hét startpunt voor inspiratie uit en over Italië. Reis elke dag even mee naar Italië, om te genieten van prachtige plekken in de laars, van de Italiaanse keuken en van de Italiaanse taal.

autohuur italië
Bol AlgemeenBol Algemeen