Bestel Saskia's roman Het perfecte recept

Marcus Aurelius – misschien wel de bijzonderste keizer van Rome

Wendelijn van der Leest van Geschiedenisschrijven laat je kennismaken met de misschien wel bijzonderstef keizer van Rome: Marcus Aurelius.

Marcus Aurelius – keizer én filosoof

Wendelijn: ‘De meest bijzondere keizer van het oude Rome, dat is Marcus Aurelius: keizer én filosoof tegelijk. Dat was toen – en nu nog steeds – een unieke combinatie, maar zeker wel een nastrevenswaardige. Niemand minder dan de Griekse wijsgeer Plato had immers eeuwen ervoor al gesteld dat de enige vorst die kon zorgen voor een gezonde samenleving, een vorst was die tevens filosoof zou zijn. En dat was Marcus Aurelius dus. Hij zou zelfs de geschiedenis ingaan als de ‘De Filosoof’.

Marcus Aurelius onderscheidde zich op filosofisch gebied al als kind van zijn leeftijdsgenootjes. Vrijwel alle jongens uit de elite kregen namelijk wel filosofische training als onderdeel van hun opleiding, maar Marcus koos volgens de Historia Augusta al op twaalfjarige leeftijd volledig voor een leven als filosoof.

Dit hield bijvoorbeeld in dat hij overging op het dragen van de ruwe filosofenmantel in plaats van de ‘normale’ comfortabele fijngeweven tunieken voor jongens en dat hij op een simpel matras op de grond sliep in plaats van in een bed – tot bezorgdheid van zijn liefhebbende moeder Domitia Lucilla, die het beste voor haar zoonlief wilde. Maar Marcus voelde zich nou eenmaal het meeste aangetrokken tot het sobere stoïcisme, dat het luxe en comfort waaraan Marcus Aurelius gewend was juist afzwoor.

Een andere mooie anekdote vertelt dat Marcus op de vraag van zijn moeder of zijn zuster wellicht een deel van de erfenis van zijn vader kon krijgen, antwoordde dat zij niet alleen zijn vaders gehele erfenis kon krijgen, maar eveneens de gehele erfenis die zijn moeder zou nalaten, zodat zijn zuster niet armer zou zijn dan haar echtgenoot wanneer ze zou trouwen.

Een mooi gebaar dat zijn jeugdige anti-materialisme onderstreepte, maar tegelijkertijd ook zijn empathie en zorgzaamheid toonde. En dat terwijl stoïcijnen vaak verweten werden ongevoelig en koel te zijn door hun doel zich niet door emoties te laten leiden, het zogenaamde streven naar apatheia.

Een praktisch filosoof

Marcus was dan ook duidelijk meer een praktisch filosoof dan een rigide stoïcijn. Dat kwam hem later als keizer ook wel van pas – en trouwens ook als mens: Marcus zou voor zijn veertigste zijn drie (stief)vaders verliezen, minstens tien kinderen, zijn vrouw Faustina, zijn medekeizer/stiefbroer Lucius Verus en zijn leraar en boezemvriend Fronto.

Marcus had niet alleen op persoonlijk vlak een woelige regeerperiode. Invallende barbaren zorgden voor onrust in voornamelijk het noorden van het Rijk. Lastig dus om als keizer ook filosoof te zijn zou je zeggen. Toch zag Marcus dat anders.

In zijn geschrift Ta eis heauton (in het Nederlands vertaald als Aan zichzelf, meditaties en persoonlijke notities) schrijft hij zelf dat ‘het duidelijk is, dat er geen andere rol in het leven zo geschikt is voor het beoefenen van de filosofie, als die waarin je je nu bevindt’.

Vastbesloten in het verrichten van zijn taak

Ook waarschuwt hij zichzelf ‘dat je je niet met de rol van keizer vereenzelvigt en daarin verdrinkt; dat kan gemakkelijk gebeuren. Zorg ervoor dat je eenvoudig blijft, goed, zuiver, waardig, ongekunsteld, een vriend van de rechtvaardige, godvrezend, welwillend, liefdevol, en vastbesloten in het verrichten van je taak.’

Deze fragmenten, die hij optekende tijdens de strijd tegen de barbaren bij de Donau, laten zien hoe sterk Marcus Aurelius zijn filosofie nodig had als leidraad in het leven. Hoeveel oprechte houvast het hem bood. Het lijkt op het eerste gezicht dat het leven als opperbevelhebber in de oorlog ver af stond van het leven als filosoof, maar waarschijnlijk waren het juist die strijdperiodes waarin hij zijn filosofie het hardst nodig had.

Een bijzondere keizer dus, die Marcus Aurelius. En toch is daar in zijn iconografie (afgezien van de filosofenbaard) gek genoeg maar weinig van terug te vinden.

Wereldberoemde iconen van Rome

Zijn bekendste beelden, het bronzen ruiterstandbeeld op het Capitool (waarvan het origineel sinds 1981 binnen in de Capitolijnse Musea te zien is) en zijn triomfzuil op het Piazza Colonna – beide tegelijk ook wereldberoemde iconen van Rome – tonen Marcus juist als generaal en niet als filosoof. Je ziet de sterke heerser die zijn troepen leidt en zijn rijk beschermt, de traditionele manier om keizers af te beelden.

Marcus Aurelius’ zuil is omwikkeld met prachtige reliëfs van zijn campagnes tegen de barbaren. Ook het ruiterstandbeeld toont Marcus als generaal, zittend op zijn paard, terwijl hij zijn troepen met een duidelijk armgebaar bevelen geeft.

Het grappige is dat degene die zijn Ta eis heauton kennen, in dit beeld toch graag filosofische elementen willen herkennen. In zijn portret ontwaren ze een contemplatieve, filosofische blik en zijn handbeweging zou eerder pacificerend zijn dan een generaalsbevel.

De keizer als overwinnaar

Helaas is dit toch echt wishful thinking. Het rechterbeen van het paard, dat zo gracieus geheven is, hing namelijk destijds niet in het luchtledige, maar steunde op een overwonnen barbaar. Middeleeuwse bronnen beschrijven de barbaar en ook weten we dat het sowieso een veelgebruikt iconografisch motief was dat ook bij andere ruiterstandbeelden van keizers terug te vinden was. De keizer als overwinnaar!

Wanneer we ons met deze kennis de barbaar bij het standbeeld proberen voor te stellen, wordt het direct een andere voorstelling: een typische representatie van Romeinse heerschappij en militaire macht. Een typische afbeelding van een keizer dus, en niet die van een filosoof.

Toch zaten Marcus’ keizerschap en filosofische aard niet per se in elkaars vaarwater. Hij zette zijn filosofie zeker in om zijn keizerschap vorm te geven (al in de oudheid werd hij gezien als een zeer clement, secuur en rechtvaardig keizer) en andersom beïnvloedde zijn keizerschap ook de praktische invulling van zijn filosofische denkbeelden.

Ontdek het Rome van Marcus Aurelius

Een nieuwe kijk op deze filosofische keizer is een goede reden om weer eens naar Rome te gaan om Marcus Aurelius beter te leren kennen.

De route start bij het Palazzo Altemps. In een van de rustige hoekjes van het museum, in de open keizersgalerij die uitkijkt op de binnenplaats, vind je zijn borstbeeld. De ideale plek om een paar pagina’s uit zijn Overpeinzingen te lezen.

Vervolg dan je weg naar Piazza Colonna voor zijn zuil. Deze zuil werd overigens in de middeleeuwen een lot in de kalkovens bespaard doordat Marcus Aurelius – vanwege allerlei misverstanden – werd gezien als christen en zijn zuil in handen van Benedictijner monniken was gekomen. Afbreken was dus geen optie. Wel werd het standbeeld van Marcus zelf dat ooit de top van de zuil markeerde in opdracht van paus Sixtus V vervangen door een bronzen exemplaar van de apostel Paulus.

Binnen in de zuil leidde een trap de bezoekers naar een platform waarvan je Rome vanaf grote hoogte kon bewonderen (helaas is deze trap voor gewone bezoekers niet toegankelijk). Je keek uit op de Via Flaminia en op de monumenten van andere keizers op het Campo Marzio, het Marsveld.

Loop vervolgens via de Corso en naar het Piazza Venezia. Vervolg je weg naar de grote trappartij van Michelangelo en die naar het Piazza del Campidoglio leidt, waar het ruiterstandbeeld van Marcus Aurelius prijkt.

Wil je het origineel ook bewonderen, breng dan een bezoek aan de Capitolijnse Musea, waar ook nog een prachtige marmeren buste van de keizer te vinden is. Net als op het beeld buiten draagt Marcus Aurelius hier een paludamentum, een generaalsmantel die op de schouder was bevestigd. De filosofenbaard draagt de keizer op al zijn volwassen afbeeldingen.

In de Capitolijnse Musea worden ook nog vier panelen van wat waarschijnlijk een triomfboog is geweest bewaard. De overige acht panelen zijn door Constantijn in zijn boog verwerkt en kun je als afsluiting van deze wandeling gaan bekijken door af te dalen naar het forum en via de Via dei Fori Imperiali naar het Colosseum te lopen. Je ziet de Boog van Constantijn dan al in de verte schitteren.

Mooi is het om na deze wandeling te bedenken dat Marcus Aurelius zichzelf in een aanmaning om het leven niet te serieus te nemen schreef: ‘Een kort ogenblik en jij zult de wereld vergeten hebben, een kort ogenblik en de wereld zal jou ook vergeten zijn’. Tweeduizend jaar later is niets minder waar gebleken…’

Ontdek de leukste routes in Italiaanse steden!

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *