In de stijlvolle wijk achter de Via Veneto in Rome, een onbekend stukje van de Eeuwige Stad waar toeristen vrijwel nooit komen, vind je een plein met de naam Piazza Sallustio.
Die naam verwijst naar iets dat met het blote oog niet snel te ontdekken valt als je op het plein staat: dat we ons hier bevinden in de beroemde Horti Sallustiani, de tuinen van Sallustius.
Wie was Sallustius?
Caius Sallustius Crispus leefde in de eerste eeuw voor Christus en groeide op in een redelijk welgestelde familie in de regio Abruzzo. Sallustius had zich flink opgewerkt en wist geweldig te profiteren van de veroveringen die Julius Caesar in zijn tijd had gedaan.
Caesar stelde hem onder andere als gouverneur aan in Numidia, in Noord-Afrika. Daar wist Sallustius zich op dubieuze wijze gigantisch te verrijken, ongetwijfeld ten koste van het veroverde volk.
Toch is Sallustius vooral de geschiedenis ingegaan als schrijver en historicus, bekend van zijn boeken over de oorlog tegen Jugurtha (Bellum Iugurthinum) en over de beroemde samenzwering van Catilina (De Coniuratione Catilinae), die hij zelf meemaakte. Misschien dat hij deze werken schreef in de rustige, groene omgeving van zijn tuinen, aan de rand van Rome.
Sallustius’ weelderige tuinen
Het waren de exorbitante rijkdommen die Sallustius in Afrika had vergaard die hem de middelen verschaften om, zoals gegoede en rijke mannen van betekenis vaker deden, aan de buitenrand van de stad een privévertrek aan te laten leggen met gigantische tuincomplexen eromheen. Het was er ongetwijfeld een stuk beter toeven dan in het steeds dichter bevolkte en smerige centrum van Rome rondom het Forum Romanum.
Je moet je voorstellen dat Rome in deze periode weliswaar groot was, maar zeker niet zo groot als nu. Het gebied waar de horti sallustiani zich bevonden behoort nu tot het hart van Rome, maar in de tijd van Sallustius was dit zo’n beetje waar de stad overging in het onbebouwde ommeland.
Suburbaan, zouden wij deze delen van de stad wellicht noemen (vergelijk het Engelse suburbs): binnen het stedelijk grondgebied, maar ver van de troep en drukte van het centrum. Een plek waar de lucht aangenamer was en de omgeving groen en landelijk, zonder zich al te ver van het stadse leven te hoeven afzonderen.
Romeinen noemden dergelijke privéwoningen met gigantische tuinen aan de rand van de stad horti, letterlijk: tuinen. Waarschijnlijk stonden de tuinen vol planten, fruitbomen en bloemen, afgewisseld met hier en daar een schaduwrijke porticus om te wandelen of mijmeren.
Daarnaast waren horti versierd met de mooiste sculpturen, tempeltjes, fonteinen en zelfs kleine badhuizen. Sallustius’ tuinen waren de mooiste en grootste die het Romeinse rijk tot dan toe had gekend.
Jaloerse keizers
Bij Sallustius’ dood gingen de horti over op zijn zoon, en daarna weer op diens zoon, allen Sallustius geheten, die op hun beurt voor uitbreidingen en verfraaiingen van de tuinen zorgden.
Na de dood van Caesar brak een nieuwe periode in het Romeinse rijk aan, met Augustus als princeps van het keizerrijk waarvoor de oude republiek plaats had moeten maken. Vanaf Augustus was het voor heersende keizers gebruikelijk te resideren op de Palatijn, waar steeds weelderiger paleizen gebouwd werden (ons woord paleis stamt zelfs af van de naam van die heuvel, Palatium in het Latijn).
Diezelfde keizers keken echter met een schuin oog naar de prachtige buitenverblijven in de suburbs van Rome, vol groen, frisse lucht en voorzien van alle comfort. Het duurde dan ook niet lang voor de keizerlijke familie de landgoederen van Sallustius ‘overnam’. Hoe en wanneer dit precies gebeurde is niet duidelijk: misschien dat de horti in Nero’s bezit kwamen toen de laatste Sallustius, kleinzoon van de historicus, met Agrippina trouwde.
Andere bronnen zeggen dat het grondgebied van oudsher altijd al eigendom van Julius Caesar was geweest, en Augustus het terrein overnam gedurende zijn heerschappij. Hoe het ook zij: de horti sallustiani kwamen al vrij snel in handen van de Julisch-Claudische familie, de familie die decennialang de keizerstroon van het Romeinse rijk bezet zou houden. Het is bijvoorbeeld bekend dat Vespasianus er erg graag kwam, en keizer Nerva zou zelfs in de horti zijn overleden.
Fantoommonumenten en schone sculpturen
Wie Piazza Sallustio vandaag de dag bezoekt, zal zich afvragen wat er nog rest van die prachtige verhalen. Kun je nog iets terugvinden van het buitenverblijf van Sallustius? Het antwoord is ja, maar bar weinig.
Als je de site wil bezoeken valt het aan te raden om of (zoals wij) een goede gids mee te nemen, of zelf een goede voorbereiding te treffen en met kaarten en informatie over het Rome van de eerste eeuw voor Christus aan te komen.
Alleen dan komen de ruïnes van de Horti Sallustiani – weinig meer dan fantoommonumenten – echt weer even tot leven. Zeker wanneer je de enige nog overeind staande structuur van het antieke complex binnenwandelt: een gigantisch hoge ruimte met gewelfde plafonds en een paar kleine zijkamers.
Hoewel er dus bijna niets meer over is dat nog herinnert aan de luxe en pracht van de Horti Sallustiani, kunnen we via een omweg nog steeds een glimp opvangen van de schoonheid ervan: via de adembenemend mooie sculpturen en beeldengroepen die in de horti zijn teruggevonden.
Onder de beroemdste hiervan vind je de Stervende Galliër (nu in de Capitolijnse Musea) en de Galliër die zelfmoord pleegt (nu in Palazzo Altemps). Waarschijnlijk stonden ze beide ooit in hetzelfde deel van de tuinen, waar een soort historisch slagveld op kunstzinnige wijze werd nagebootst.
Ook de meeste andere vondsten die zijn gedaan in het gebied van de horti zijn tegenwoordig te vinden in de Capitolijnse musea en in Palazzo Altemps (zoals de beroemde Ludovisi-troon), maar veel is ook op een bepaald moment in de geschiedenis in buitenlandse musea terechtgekomen.
Een laatste, opvallende vondst uit de Horti Sallustiani kun je in Rome gewoon op straat tegenkomen. Het gaat om de Obelisco Sallustiano, de obelisk die tegenwoordig op Piazza Trinità dei Monti staat, boven aan de Spaanse Trappen.
Hoe de eeuwen de tuinen bedolven
Dat het bestaan van de Horti Sallustiani in de middeleeuwen en de renaissance nog bekend was, blijkt misschien uit de namen die ze in deze tijdperken voor dit gebied hadden: respectievelijk Sallustricum en Sallustrico (alhoewel het aannemelijk is dat veel van de structuren al beschadigd of volledig vernietigd werden bij de invallen in Rome vanaf de late vijfde eeuw). Toch is er maar weinig bekend van wat er met dit deel van de stad gebeurde in de loop der eeuwen, in elk geval totdat Ludovico Ludovisi, de neef van paus Gregorius XV, zich ermee ging bemoeien.
Hij liet een arsenaal aan kunstenaars uit Bologna overkomen en liet het complex – of wat er van was geworden in zijn tijd – nog eens groeien tot vijfentwintig hectare. In de 19de eeuw raakte het grondgebied echter langzaam steeds meer versnipperd en onderverdeeld, zodat het uiteindelijk ten prooi viel aan de speculanten op de bouwmarkt, die hun oog op de Eeuwige Stad hadden laten vallen nadat Rome de hoofdstad van het nieuwe Italië was geworden, en compleet volgebouwd werd.
De laatste Ludovisi liet er nog een stadspaleis bouwen, maar ook dat werd uiteindelijk verkocht (aan koningin Margherita). Tegenwoordig huist daar de Amerikaanse ambassade. Zo bedolven de eeuwen beetje bij beetje de eens zo weelderige tuinen van Sallustius.
Zeer geachte, Als trouw lezer van Uw blogs, ben ik tot de ontdekking gekomen , dat ik via een omweg, ben gestoten op bijv. een blog over de “Horti Sallustiani” ( bij m’n komend bezoek aan Rome wil ik de restanten gaan opzoeken/bezoeken.
Deze blog heb ik nooit mogen ontvangen; tegenwoordig krijg ik alleen Uw toeristische blogs: ook mooi! . Maar ik ben ook voor de historische info over Rome.
Mag ik , a.u.b. , Uw historische blogs weer terug ontvangen ??
Veel dank en succes met Uw arbeid.
eric verstraeten , Hulst
Ciao Eric, we schrijven elke dag een nieuw artikel, met elke dag opnieuw een andere invalshoek: dat kan een dorp of een stad zijn, een museum, een nieuwe tentoosntelling, een film, een boek, een recept, een (wandel)route… Die kun je elke dag gewoon hier meelezen op ciaotutti.nl Ook versturen we twee keer per week de nieuwsbrief, waarin met name de nieuwe artikelen worden uitgelicht – álle nieuwe artikelen, dus zowel historisch als toeristisch (en vaak ook een mix). We kunnen daar natuurlijk niet altijd álle artikelen in opnemen (met bijna 5000 artikelen online is dat zowel voor mij als samensteller als voor de lezer geen doen), maar je kunt via de homepage, het menu en de zoekfunctie natuurlijk zelf grasduinen in al die blogs voor een komend bezoek aan Rome. Via https://ciaotutti.nl/reizen-door-italie/rome/ zijn ze allemaal te vinden!