Barbara Jatta – de vrouw aan het hoofd van de Vaticaanse Musea

‘Mijn benoeming is een signaal van vernieuwing binnen het Vaticaan,’ aldus Barbara Jatta, de eerste vrouw die aan het hoofd staat van de Vaticaanse Musea, het drukst bezochte museum van heel Italië. Ciao tutti sprak met haar over haar bijzondere positie in een wereld die tot voor kort werd gedomineerd door mannen, over de alsmaar toenemende stroom bezoekers, over lege ruimtes en haar blik op de toekomst.

‘De eerste keer dat ik in het openbaar moest spreken, als directrice van de Vaticaanse Musea, was bij de opening van een van de nieuwe vleugels. Er waren meer dan duizend toehoorders en ik voelde een behoorlijke spanning tussen mijn schouders.

Dit was een moment waar mijn voorganger, Antonio Paolucci, altijd naar uitkeek. Hij was buitengewoon goed in publieke optredens, had er zelfs plezier in. Ik ben veel verlegener, werk het liefst achter de schermen. Mijn zoon voelde hoe gespannen ik was en stak me fluisterend een hart onder de riem. Ik slaakte een diepe zucht en stapte naar voren, alsof ik nooit anders had gedaan.’

Barbara Jatta glimlacht timide, terwijl haar gedachten nog even bij dat belangrijke moment blijven hangen. Ze brengt een bezoek aan het kantoor van de Stampa Estera (‘buitenlandse pers’) in Rome, om te vertellen over haar ervaringen tijdens het eerste jaar waarin ze de functie bekleedt van directrice van een van de oudste en meest prestigieuze musea ter wereld.

Ze is duidelijk op haar gemak, gewend aan het feit dat ze regelmatig grote groepen mensen moet toespreken. Ze geeft ontspannen antwoord op de vragen van de ongeveer honderd buitenlandse journalisten die zich rondom haar hebben geschaard.

Het was op zijn zachtst gezegd sensationeel nieuws toen Barbara Jatta – 54 jaar, kunsthistorica, Bernini-expert, getrouwd met een kinderarts en moeder van drie kinderen – eind 2016 werd benoemd als directrice van het belangrijkste culturele instituut van Rome, de Vaticaanse Musea. Het was voor het eerst dat een vrouw aan het roer zou staan van het museum, dat al in 1771 de deuren opende. Het was opzienbarend dat zo’n belangrijke positie in Vaticaanstad – een mannenbolwerk bij uitstek – werd toegekend aan een vrouw.

In het begin had ook Jatta zelf zo haar twijfels. Haar taak was namelijk niet zo eenvoudig, de uitdaging om het museum naar een glorieuze toekomst te leiden is onvoorstelbaar groot. Zo groot zelfs dat haar vrienden eraan twijfelden of Jatta de functie wel moest aanvaarden.

Jatta’s taak wordt bovendien nog eens extra moeilijk omdat Antonio Paolucci – die voor de benoeming van Barbara Jatta negen jaar aan het hoofd van de Vaticaanse Musea stond – een zeer charismatische uitstraling heeft en binnen de culturele wereld in Italië enorm wordt gewaardeerd. Zou deze vrouw aan haar voorganger kunnen tippen?

Geen vreemde in het Vaticaan
Barbara Jatta is geen vreemde in het Vaticaan. Sinds haar vierendertigste werkt ze in de Biblioteca Vaticana, waar haar professionele carrière binnen de kunstwereld langzaam vorm begon te krijgen. Ook al voelde ze zich niet meteen thuis in die wereld, uiteindelijk klom ze op tot hoofd van de enorme bibliotheek – een walhalla voor elke boekenliefhebber.

Jatta: ‘Ik was een kunsthistorica in een wereld van bibliothecarissen. Ik voelde me vaak een vreemde eend in de bijt. Nu, na twintig jaar in de bibliotheek, voelt het vaak andersom.’ De overgang van de Vaticaanse Bibliotheek naar de Vaticaanse Musea is niet direct een logische carrièrestap. Maar het Vaticaan was op zoek naar een persoon van buiten de musea, die tegelijkertijd wel goed bekend was met de werkwijze binnen de muren van het Vaticaan.

Jatta: ‘Ik ben er zeker van dat Paus Franciscus met deze benoeming ook wilde laten zien dat men vernieuwend bezig is in het Vaticaan. De wereld om ons heen verandert sneller dan wij bij kunnen houden, maar ook binnen de muren worden fundamentele wijzigingen doorgevoerd.

Toen ik begon bij de Biblioteca Vaticana werkten er slechts twee andere vrouwen. Twintig jaar later is de verdeling man/vrouw fifty-fifty. Een mooie ontwikkeling, die zich ook binnen de topfuncties moet doorzetten.

Als een van onze collega’s vraagt of Barbara Jatta de paus ook persoonlijk heeft ontmoet, vertelt ze dat ze paus Franciscus tijdens of na haar aanstelling nog niet heeft gesproken, maar toen ze aan het hoofd stond van de Biblioteca Vaticana heeft ze hem een prachtige koperen ets kunnen tonen die het Vaticaan had gekregen. Bij die gelegenheid was paus Franciscus erg geïnteresseerd, hij luisterde aandachtig en stelde veel zinnige vragen. De week erna werd ik gebeld met het aanbod van de functie van directeur van de Vaticaanse Musea…’

Na het Colosseum trekken de Vaticaanse Musea de meeste bezoekers per jaar. Het is hiermee het meest bezochte museum van heel Italië. Alleen al in 2017 bewonderden meer dan zes miljoen bezoekers de kunstwerken die in het museum staan uitgestald en de fresco’s die Michelangelo, Rafaël en hun collega’s op de muren van de Vaticaanse vertrekken schilderden.

Het bezoekersaantal loopt nog elk jaar op. Jatta: ‘ Elke dag krijg ik, als de kassa van het museum om 16.15 uur sluit, het aantal bezoekers van die dag doorgestuurd. Dat zijn er meestal zo’n 25.000 – een enorm aantal. Begin november 2017 werd het record verbroken: dankzij een aantal gunstig vallende katholieke feestdagen meldde het systeem op een van die dagen dik 31.000 bezoekers!’

Zo’n enorm aantal bezoekers is geen reden tot tevredenheid en achteroverleunen. Het is een van de grootste uitdagingen waarvoor Barbara Jatta zich gesteld ziet. De meeste bezoekers concentreren zich namelijk vooral in een zeer klein deel van de Vaticaanse Musea.

Jatta: ‘We noemen het wel ‘il magnifico miglio’, het deel van het museum dat via de ingang naar de Stanze van Rafaël leidt en vervolgens doorloopt naar de Sixtijnse Kapel. Dit zijn de hoogtepunten van de Vaticaanse Musea, die iedere bezoeker wil zien.

Vooral langs deze route moeten we logistieke problemen oplossen. Het aantal bezoekers zal immers waarschijnlijk eerder toe- dan afnemen. En als mensen vanuit het andere einde van de wereld komen om de Sixtijnse Kapel te bewonderen, wil ik wel dat ze een onvergetelijke ervaring kunnen opdoen – hoeveel andere bezoekers er op dat moment ook zijn.’

Maar ook buiten het Vaticaan wordt er gekeken naar nieuwe mogelijkheden. Zo kun je vanaf maart dit jaar de schitterende show Giudizio Universale bekijken, waarin de Sixtijnse Kapel als het ware tot leven komt. Een project waar de Vaticaanse Musea nauw bij betrokken zijn, om zo voor kunstliefhebbers een unieke beleving te creëren, buiten de muren van het Vaticaan maar mét de culturele schatten van de Vaticaanse Musea.

‘Deze spectaculaire 3D-show is geïnspireerd op Michelangelo’s leven – en met name op zijn werk in de Sixtijnse Kapel. Het is een intrigerende mix van dans, technologie, muziek (gecomponeerd door niemand minder dan Sting) en historie, een prestigieus project waaraan het Vaticaan graag heeft meegewerkt.

Toen Marco Balich, de beroemde Italiaanse 3D-artiest die ook de openingsceremonie van de Olympische Winterspelen in Turijn en Rio verzorgde, aanklopte bij het Vaticaan was het meteen duidelijk dat dit perfect past bij onze toekomstplannen.

Het laat zien hoe moderne technologie perfect kan helpen om kunst en geschiedenis voor een grote groep mensen toegankelijk te maken. Het is echt een unieke show – al halen de beelden het natuurlijk niet bij de echte fresco’s in de Sixtijnse Kapel,’ zegt Jatta met een grote glimlach.

Het is duidelijk dat haar werk haar na aan het hart ligt. De passie straalt uit haar ogen en hoewel ze veelal op zachte toon praat, hangt elke journalist aan haar lippen. Ze praat over het Vaticaan, over de kunstwerken in de Vaticaanse Musea, alsof ze ze allemaal in haar hart heeft gesloten, bijna op een moederlijke manier.

Het is echter geen makkelijke klus, leiding geven aan de immense Vaticaanse Musea. Alleen al de hoeveelheid vragen voor bruiklenen kan haar hoofdbrekens bezorgen. ‘Het Vaticaan heeft ruim veertig belangrijke werken in bruikleen gegeven voor een grote expositie in het buitenland. Werken van Rafaël, Bellini, Caravaggio… Dat is een buitenkans, maar voor de bezoekers hier ter plekke betekent het ook her en der een lege zaal. Eigenlijk is dat niet te doen in een museum dat zo groot en bekend is als de Vaticaanse Musea.

Gelukkig zijn er meer dan genoeg kunstwerken om op die lege plekken tentoongesteld te worden. Zo is er net een aantal werken van Bernini gerestaureerd, die samen met een aantal bustes van deze Romeinse beeldhouwer een nieuwe plek hebben gekregen, als een soort mini-expositie rondom Bernini.’

Een kijkje achter de schermen van het Vaticaan
Dankzij het bezoek van Barbara Jatta krijgen we een uniek kijkje achter de schermen van de Vaticaanse Musea. Ze deelt nog wat cijfers met ons: er werken zeshonderd mensen met een vast contract in of voor de musea, onder wie ongeveer honderd restaurateurs. Als je daar alle freelancers, gidsen en andere tijdelijke medewerkers bij optelt, kom je op een totaal van ruim duizend medewerkers.

In de gangen en zalen, die zich uitstrekken over een lengte van circa zeven kilometer, bewonderen de bezoekers 25.000 kunstwerken (een duizelingwekkend aantal)! In het depot van de Vaticaanse Musea bevinden zich nog eens 180.000 kunstwerken, waarvan een groot deel door bekende kunstenaars is gemaakt. Volgens Jatta kun je alleen al met de stukken uit het depot tientallen interessante tentoonstellingen inrichten.

Het zijn precies deze depotstukken die Jatta hebben geïnspireerd tot een nieuw concept binnen de Vaticaanse Musea: Museum at Work. Barbara Jatta: ‘In de vleugel van de Pinacoteca hebben we een ruimte ingericht waar de bezoekers kunnen zien wat er binnen de muren van het museum gebeurt. Als een werk wordt gerestaureerd, wordt het bijvoorbeeld hier opgesteld. Ook hebben we zo de mogelijkheid om kleine exposities te organiseren met werken van minder bekende kunstenaars.’

Op dit moment is Jatta druk bezig met onder meer een grote expositie die voor 2019 op de planning staat, met in de hoofdrol de spirituele kunst van Andy Warhol. Een zeer vernieuwende stap, die een veelbelovende toekomst voor de Vaticaanse Musea inluidt.’

foto’s: Archivio Vaticano & Jesper Storgaard Jensen