Ciao tutti – ontdekkingsblog door Italië de beste tips voor Italië
Italiaans design is beroemd tot ver buiten de Italiaanse grenzen. Zo kent elke Italiëliefhebber Alessi, Bialetti, Fiat en Piaggio. Maar welke verhalen schuilgaan achter menig alledaags object, dat weten we vaak niet. Liza licht daarom regelmatig een Italiaans ontwerp uit, van typemachines tot koffiekannetjes en meubels.
Na de Lettera 22 van Olivetti zet Liza dit keer de Napoletana van Alessi in de schijnwerpers; een wel heel bijzonder koffiepotje. Zeker als het gaat om de 90018, die Riccardo Dalisi ontwierp voor Alessi, waar een opmerkelijk verhaal achter schuil gaat.
Een Franse uitvinding in Napels
Liza: ‘Al ruim honderd jaar voordat Alfonso Bialetti zijn moka patenteerde (waarover je in deze blog meer leest), was er de Napoletana. Anders dan de naam doet vermoeden, werd deze koffiepot uitgevonden door een Fransman, aan het begin van de negentiende eeuw.
In die tijd was koffiezetten een onhandig karweitje: bonen werden veelal rauw gekocht en vervolgens thuis geroosterd en gemalen. Daarna werd de koffie gekookt in water en werd de drab er met een lepel uitgevist.
Dat moest toch slimmer kunnen, dacht Jean-Louis Morize in 1819. Zijn Napoletana verenigde de drie fases van het koffiezetten in één object: water koken, laten trekken en zeven. In Morizes thuisland had zijn uitvinding weinig succes, maar via de haven van Napels komt de koffiepot terecht in de Italiaanse huishoudens, waar hij de naam La Napoletana krijgt.
De Napolitanen sluiten de Franse uitvinding in hun hart en noemen ‘m in hun dialect liefkozend la cuccuma of la cuccumella (zoals je ook in deze blog kunt lezen). Ze beginnen met het produceren van hun eigen modellen in verschillende materialen: in eerste instantie van koper, later van aluminium. Via Napels verspreidt de Napoletana zich vervolgens over heel Italië.
Maar wat was er nu zo geniaal aan het ontwerp van Morize? Waar de moka gebruikmaakt van de druk van waterdamp die het water door de koffiepoeder heen omhoogduwt, profiteert de Napoletana van een nog simpeler principe: dat van de zwaartekracht.
Je vult simpelweg het bodemgedeelte met water en het bovenste met koffie, zet het apparaat op je fornuis en zodra het water kookt draai je de Napoletana om, zodat het water door het filter loopt. Daarna verwijder je het bodemgedeelte en het filter en serveer je de koffie uit het overgebleven deel.
En de smaak? Die verschilt: als je grofgemalen koffie gebruikt, resulteert dat in een vrij milde koffie, terwijl een fijne maling voor een sterker aroma zorgt.
Karaktervolle koffiepotjes
Fast forward naar de jaren zeventig. De Napoletana was naar de achtergrond geduwd door de populaire moka. Alessi wilde daar verandering in brengen en vroeg ontwerper en architect Riccardo Dalisi een moderne versie van het koffiepotje te maken.
Maar liefst acht jaar lang – tussen 1979 en 1987 – bestudeerde Dalisi La Napoletana. Hij deed uitgebreid sociaal-antropologisch onderzoek naar de manier waarop mensen koffiezetapparaten gebruiken, met name in kleine dorpen rondom Napels.
De resultaten? Een boek vol informatie en meer dan tweehonderd blikken prototypes en – uiteindelijk – de uitvinding van de koningin onder de Napoletana’s: de 90018. Het leverde hem een Compasso d’Oro (‘gouden kompas’) op, een belangrijk prijs die sinds 1954 jaarlijks wordt uitgereikt aan het beste design van Italiaanse bodem (zie ook deze blog).
Dalisi had zich in de jaren zeventig beziggehouden met ‘radicaal design’: een beweging die zich afzette tegen de massaconsumptie en de focus op functionaliteit en pleitte voor meer verbeelding en creativiteit in het ontwerpproces.
Hij organiseerde onder meer workshops met kinderen en ambachtslieden in Napolitaanse volkswijken. Toen Alberto Alessi hem dus vroeg de Napoletana nieuw leven in te blazen, zag hij dat als een kans om zijn relatie met de door hem zo geliefde stad – en specifiek de Rua Catalana, de straat van de ambachtslieden die met blik werkten – nog meer vorm te geven.
Hij bouwde een werkrelatie op met Don Vincenzo, een ambachtsman die alleen met Dalisi communiceerde via zijn neef – waarschijnlijk uit verlegenheid. Uit deze samenwerking komen verschillende tinnen prototypes voor een Napoletana voort, in de vorm van fantasiefiguurtjes die uit een sprookje lijken te zijn weggelopen.
De koffiepot wordt een soort marionet en verenigt twee werelden met elkaar: die van industrieel design en die van de karakters uit volksverhalen, zoals Totò en Pulcinella.
Alessi moet er in eerste instantie niets van hebben – hij vond de prototypes ‘ver afstaan van goed design’ en noemde ze ‘onpraktisch voor massaproductie’. Toch ziet hij op een gegeven moment de charme van al die blikken mannetjes en gekke koffieapparaten in.
‘Dalisi is erin geslaagd de veiligheid van onze industriële benadering te ondermijnen,’ zei hij daarover. Alessi nam het uiteindelijke resultaat van Dalisi’s jarenlange onderzoek – het model 90018 met zijn verfijnde en elegante vormen, een roestvrijstalen body en een walnotenhouten handvat – in productie.
Koffie als ritueel
Met zijn ontwerp wilde Dalisi het belang van rituelen benadrukken: ‘Het is natuurlijk een beetje raar om te spreken over een ritueel van geduld en kalmte bij de bereiding van een drank die vandaag de dag lijkt ontworpen om steeds sneller te gaan,’ zei hij daarover.
In Napels zijn bij het koffiedrinken twee momenten heel belangrijk, zo stelde hij: het moment waarop je daadwerkelijk van je koffie nipt en de periode die daaraan voorafgaat. ‘In die wachtperiode komen mensen samen, voeren ze gesprekken, observeren ze. Het wekt een kalmte op die vandaag de dag zo gevaarlijk wordt veronachtzaamd.’
Een Napoletana is ook gewoon een heel praktische koffiepot, zo stelde hij tot slot. ‘De koffie brandt niet aan en loopt niet over als je aandacht even afdwaalt.’
foto’s: Alessi.com | RiccardoDalisi.it
Helaas maakt de Napoletana van Dalisi geen deel meer uit van de collectie van Alessi, maar je kunt wel nog genoeg andere kekke Alessi-koffiepotjes bestellen, van de Cupola tot Pulcina, waarmee je net als met de Napoletana in stijl een smaakvol kopje koffie zet.
Wil je meer weten over het design van Alessi, dan kun je het Museo Alessi in Omegna bezoeken. Hiervoor moet je wel een afspraak plannen via museo.alessi@alessi.com.’
