Ciao tutti – ontdekkingsblog door Italië de beste tips voor Italië
Italiaans design is beroemd tot ver buiten de Italiaanse grenzen. Zo kent elke Italiëliefhebber Alessi, Bialetti, Fiat en Piaggio. Maar welke verhalen schuilgaan achter menig alledaags object, dat weten we vaak niet. Liza licht daarom regelmatig een Italiaans ontwerp uit, van typemachines tot koffiekannetjes en meubels.
We beginnen met een van onze favorieten: de Lettera 22 van Olivetti, die in de jaren vijftig furore maakte als de meest compacte typemachine en favoriet was bij veel journalisten.
Liza: ‘Zwarte, ronde toetsen, een body in pastelblauw, pistachegroen of lichtroze en een design waar Steve Jobs nog een puntje aan kan zuigen: de Lettera 22 misstaat ook zeventig jaar na zijn uitvinding nog niet op je bureau.
Leonard Cohen gebruikte hem om zijn liedjes op te schrijven, regisseur en schrijver Pier Paolo Pasolini had er één en zelfs acteur-regisseur Tom Hanks schreef er minder dan twintig jaar geleden nog altijd zijn filmscripts op.
De typemachine won maar liefst twee prestigieuze designprijzen: in 1954 sleepte Olivetti er een Compasso d’Oro (‘gouden kompas’) mee in de wacht en in 1959 riep het Technologisch Instituut van Illinois het ontwerp uit tot het beste designproduct van de afgelopen honderd jaar. Hoog tijd om meer te weten te komen over deze legendarische schrijfmachine – en zijn eigentijdse opvolger.
Compacter dan ooit tevoren
Terwijl Italië en de rest van Europa druk bezig waren met de naoorlogse wederopbouw, vond Marcello Nizzoli, hoofdontwerper bij legendarische kantoormachineproducent Olivetti, tussen 1949 en 1950 de Lettera 22 uit. Het zou een van Olivetti’s meest succesvolle modellen ooit worden.
In tegenstelling tot de typemachines die tot dan toe in productie waren, viel dit model op door zijn relatief lage gewicht en ergonomische vormen. Om ruimte te besparen, lieten de ontwerpers de toetsen voor de nummers 0 en 1 weg: die moest de gebruiker creëren door een hoofdletter O of een kleine letter i aan te slaan.
Je kreeg er een kartonnen of nepleren koffertje met een plastic handvat bij: zo werd de Lettera 22 de eerste typemachine die makkelijk meegenomen kon worden.
De lancering van de Lettera 22 zorgde voor een flinke stijging in de productie. Ook de winst van Olivetti nam toe. In die jaren had de producent maar liefst dertig procent van de wereldmarkt in handen als het op kantoormachines aankwam.
Bovendien zette de Lettera 22 het dorpje Agliè (in de provincie Turijn) op de kaart. Olivetti had besloten dit model volledig hier te produceren in plaats van in de fabrieken van het nabijgelegen Ivrea, de geboorteplaats van Olivetti.
Zo’n vier jaar na zijn ontwerp ontving Nizzoli een prijs: de allereerste Compasso d’Oro. Deze designprijs werd in 1954 in het leven geroepen door architect en ontwerper Gio Ponti en is inmiddels de meest prestigieuze prijs die je als designer in de wacht kunt slepen.
De jury was onder de indruk van Olivetti’s ontwerp en prees tegelijkertijd de hele bedrijfsvoering: ‘Een van de mooiste voorbeelden ter wereld van een stilistische samenhang van de algehele productie in al haar uitingen: van grafische vormgeving en advertenties tot de architectuur van de winkels, fabrieken, woningen en zorginstellingen.’
Olivetti was – met de Lettera 22 als kers op de taart – de perfecte weergave van de nieuwe tijdsgeest. Ook de stijlvol ingerichte winkels van het merk waren toentertijd een echte beleving; klanten konden er de nieuwste apparaten bewonderen en ter plekke uitproberen.
foto: Sergio delle Vedove
Een hedendaagse vergelijking met Apple is snel gemaakt: ook Steve Jobs richtte met precisie de eerste Apple-stores in en de inspiratiebron voor de eerste iMacs waren Olivetti’s gekleurde typemachines.
Favoriet van journalisten
De Lettera 22 was voor zijn tijd erg compact en licht: hij woog slechts 3,7 kilo (vergelijk dit bijvoorbeeld met een Macbook Pro van nu: die weegt bijna twee kilo, niet eens zo’n groot verschil!).
Niet zo gek dus dat de typemachine al snel de lieveling van schrijvers en journalisten werd. Zij konden het apparaat in een handomdraai op z’n kant zetten zodat ze ruimte hadden om hun getypte teksten te corrigeren met een pen of potlood.
Ook maakte het compacte formaat en lagere gewicht het mogelijk de schrijfmachine mee te nemen. De beroemde Italiaanse journalist Indro Montanelli droeg z’n Lettera 22 bijvoorbeeld overal met zich mee.
In de Giardini Pubblici Indro Montanelli in Milaan herinnert zijn standbeeld daar nog steeds aan. Je ziet Montanelli zittend op een stoel, met zijn Lettera 22 op schoot.
Waardige opvolger in vuurrood
Olivetti deed in de decennia na de Lettera 22 nog meer iconische uitvindingen op het snijvlak van kunst, design en technologie. In 1965 kwam het bedrijf met Programma 101, de allereerste commerciële en programmeerbare computer.
In 1973 volgde de Divasumma 18, een compacte rekenmachine die opviel door zijn design en felgele kleur. Een waardige opvolger voor de Lettera 22 kwam er pas in de jaren zestig, toen Olivetti de Rossa Portatile op de markt bracht – ook wel de Valentine genoemd vanwege zijn felrode kleur.
Het ontwerp van Ettore Sottsass, die op dat moment artdirector bij Olivetti was, werd de allereerste schrijfmachine die volledig gerealiseerd werd in plastic. Hij was nog makkelijker mee te nemen dan zijn voorgangers, door de bijpassende cassette die onderdeel uitmaakte van het design.
De onderkant van het apparaat was tevens de klep van het koffertje en beschikte over een hengsel, zodat de gebruiker ‘m in een handomdraai in een hippe aktetas kon veranderen. Met twee gespen aan de zijkant bevestigde je de hoes zo om de machine heen; klaar om te vertrekken.
De Valentine werd een cultsymbool. Waar de Lettera 22 nog favoriet was bij professionals als schrijvers en journalisten, werd het apparaat nu ook gespot in de armen van filmsterren als Richard Burton en Elizabeth Taylor – en zelfs in de kamer van de hoofdpersoon in Stanley Kubrick’s legendarische film A Clockwork Orange.
‘De draagbare typemachine wordt nu een voorwerp dat men overal met zich meedraagt, net zoals een jasje, schoenen of een hoed,’ zei ontwerper Ettore Sottsass in 1969 tegen het Italiaanse magazine Notizie Olivetti. Hij voorzag daarmee de komst van de laptop, zo’n twintig jaar later.’
foto: Chiara Tricarico | ADI Design Museum
Met eigen ogen Olivetti’s typemachines bewonderen?
In Milaan ben je op de juiste plek: zowel het ADI Design Museum als de Triennale di Milano hebben modellen van Olivetti, waaronder de Lettera 22 en de Valentine, in hun collectie.
In Ivrea, de geboortestad van Olivetti, waar we binnenkort een blog aan wijden, vind je ze onder andere in het Museo Tecnologicamente. Aan het Piazza San Marco in Venetië huist de showroom van Olivetti, die is ontworpen door Carlo Scarpa.
In Turijn vind je tot 12 september 2021 de kleine maar fijne expositie Storia di Innovazione, samengesteld door het Archivio Storico Olivetti en Olivetti per Tutti (te zien bij Rinascente aan de Via Lagrange 15, gratis toegang). Je ziet onder meer een tricolore versie van de Lettera 22 (die werd gemaakt ter ere van het zeventigjarig jubileum van de typemachine).
Dichter bij huis heeft het Design Museum in Gent meerdere Olivetti’s in de collectie. Momenteel is er zelfs een tentoonstelling genaamd Het Bureau (te zien tot en met 12 september 2021) waarin de typemachine een prominente rol speelt.
