Campi Flegrei – archeologische schatten aan de Baai van Napels

De Vesuvius is niet de enige vulkaan in Napels en omstreken. Groter en gevaarlijker is het gebied van de Campi Flegrei, de ‘vurige velden’, aan de Baai van Napels, ten westen van de stad.

De kuststrook bestaat hier uit verschillende vulkanen die veel actiever zijn dan de Vesuvius. Op een relatief kleine oppervlakte vind je er ongeveer veertig vulkanen, waarvan de Solfatara de bekendste is (op het moment van schrijven is de Solfatara gesloten voor publiek; voor nieuws over de heropening kun je VulcanoSolfatara.it raadplegen). Hier borrelt het kokende water aan de oppervlakte en ontsnapt overal stoom uit de aarde.

De jongste vulkaan in het gebied is de Monte Nuovo, de ‘nieuwe berg’, die ontstond tijdens een vulkaanuitbarsting in 1538 en dus inderdaad in geologische termen relatief nieuw is. Nog geen vijfhonderd jaar is niets in het leven van een vulkaan…

Veel van de bezienswaardigheden van de Campi Flegrei zijn minstens drie tot vier keer zo oud. Ten tijde van het Romeinse Rijk was deze streek namelijk een geliefde vakantiebestemming voor de Romeinse keizers en andere hooggeplaatste families.

Dankzij de vulkanische activiteit kon je er heerlijk ontspannen, met natuurlijke warmwaterbronnen die de perfecte remedie vormden tegen het hectische leven in de niet zo hygiënische hoofdstad. Waar keizers en kooplieden zich ooit onderdompelden in het warme water en genoten van een theatervoorstelling, geniet je nu van een aantal unieke archeologische opgravingen. Minstens zo mooi als in Pompeï, maar dan zonder de hordes toeristen. Sterker nog, je zult vaak bijna in je eentje rondwandelen.

Het Parco Archeologico dei Campi Flegrei bestaat onder meer uit de opgravingen van Cuma, de Romeinse thermen van Baia en het Romeinse Anfiteatro Flavio in Pozzuoli. Met een combiticket kun je al deze plekken bezoeken, desgewenst verspreid over twee dagen.

Parco Archeologico di Cuma

We raden je aan om je ontdekkingstocht over de vurige velden te beginnen in Cuma. Dit is namelijk de eerste Griekse kolonie op het Italiaanse vasteland, die werd gesticht in de achtste eeuw voor Christus. De Grieken doopten hun nederzetting Cuma, ‘golf’.

Vanuit Cuma trokken ze verder. De eerste ‘nieuwe stad’ die de Grieken vanuit Cuma stichtten, was Neapolis – het huidige Napels. Vijf eeuwen later kwam het Griekse Cuma in Romeinse handen, waarbij de naam veranderde in Cumae.

Vergilius vertelt in de Aeneis dat Daedalus na zijn vlucht uit het labyrint van Knossos, op Kreta, op de Akropolis van Cuma landde, een plek die je nu nog altijd kunt bezoeken, zij het gewoon met beide benen op de grond. Volgens Livius zou Tarquinius Superbus, de zevende en laatste Romeinse koning, in 509 voor Christus in Cuma zijn overleden.

Het meest betoverende plekje van Cuma is de Grot van de Sibille, die je bereikt door een lange, trapeziumvormige gang. Deze Sibille was een waarzegster of profetes van Apollo. Ze wordt meestal afgebeeld als een oud besje. Ze vroeg namelijk ooit aan Apollo om het eeuwige leven.

Dat wilde de Griekse god haar niet geven, maar hij beloofde haar net zo veel jaren te laten leven als er zandkorrels in haar hand pasten. Hij hield zich aan zijn belofte, waardoor de Sibille stokoud werd. De Griekse held Aeneas zou de Sibille van Cuma met een bezoek vereerd hebben, om haar te vragen hoe hij zijn reis voort moest zetten.

Het gebied rondom Cuma, dat eerst werd bewoond door de Grieken en later door de Romeinen, werd door de koninklijke familie Bourbon omgetoverd tot een jacht- en visreservaat, met het beroemde La Casina Vanvitelliana als uitvalsbasis.

De toegang tot de onderwereld

Naast het Lago Fusaro vind je in het gebied van de Campi Flegrei ook het Lago d’Averno, waar volgens de Grieken en Romeinen de toegang tot de onderwereld te vinden was.

Een derde vulkanisch meer is het Lago di Lucrino. Nero zou in de buurt van dit meer een zwembad hebben laten aanleggen, maar ook speciale vijvers om vissen, oesters en andere schelpdieren in te kweken. Eind juli viert men nog altijd de Sagra delle Cozze, een feest met de lokale mosselen in de hoofdrol.

Daarbij drink je een glas Falanghina Flegrea, een heerlijke witte wijn waarvoor de druiven op de vulkanische grond van de Campi Flegrei groeien. De wijn is vernoemd naar een falanga, paal in het Latijn.

De druivenranken in dit gebied worden namelijk opgebonden aan palen, zodat de druiven beter beschut zijn tegen de felle zon en de stevige wind die hier kan waaien. Proeven kan bijvoorbeeld bij Cantine Babbo (Bacoli), Azienda Agricola Piscina Mirabile (Bacoli) en Cantine del Mare (Monte di Procida).

Bij de Terme Stufe di Nerone, bij het Lago di Lucrino, kun je net als de Romeinse keizers genieten van een dagje wellness. Zin in actie? Ga dan kajakken op het meer of langs de kust of huur een fiets en verken de Campi Flegrei op de pedalen.

foto: Azienda Agricola Piscina Mirabile

Parco Archeologico delle Terme di Baia

In Baia bewonder je de restanten van het luxe thermencomplex, waar de Romeinse keizers en andere rijke Romeinen kwamen badderen.

Caesar, Cicero en Horatius genoten hier van de combinatie van de gezonde zeelucht en het heilzame water. Ze lieten hun spieren weken in het weldadig warme water en maakten hun hoofd leeg door naar de horizon te staren, naar de bijna onzichtbare scheiding tussen het blauw van de hemel en dat van de zee.

Als je langs de ruïnes van de Terme di Baia loopt, is het goed je te realiseren dat de thermen nog deels onder water liggen. Je ziet slechts een klein gedeelte, met onder meer de Tempio di Mercurio en de Tempio di Venere. Dit zijn, anders dan de namen doen vermoeden, geen tempels maar ronde thermenruimtes met koepelplafonds.

In de Tempio di Mercurio zie je een vijgenboom die ondersteboven groeit; hij is geworteld in het plafond van de vroegere badruimte. Het Ninfeo di Diana was wel echt een tempel, gewijd aan de godin van de jacht.

Een deel van de verzonken stad kun je alleen zien als je met duikbril en snorkel het water in gaat. Op slechts enkele meters vanaf de kust ontwaar je in het heldere water resten van tempels, villa’s, zuilen en mozaïeken. Je kunt de thermenresten ook zien vanaf een speciale boot met glazen bodem of tijdens een duikexcursie. Op BaiaSommersa.it vind je meer informatie.

Museo Archeologico dei Campi Flegrei

Het Castello Aragonese di Baia werd in 1495 gebouwd in opdracht van de dynastie van Aragon. Op de plek waar ooit een imposante keizerlijke villa lag (volgens sommige bronnen van niemand minder dan Julius Caesar), verrees een robuust kasteel, dat sinds 1993 onderdak biedt aan het archeologisch museum van de Campi Flegrei, met veel vondsten uit het gebied, die tot dan toe in de depots van het Museo Archeologico Nazionale di Napoli lagen.

Het kasteel ligt schitterend, hoog boven de kustlijn. Het lijkt steil uit de rotsen op te rijzen en biedt vanaf het dak dan ook een spectaculair uitzicht over zee.

Bacoli – zeven vulkanen op een rij

Dit door de Romeinen gestichte plaatsje is een aaneenrijging van zeven vulkanen. Ooit was het een rijke nederzetting, nu zie je er slechts nog een aantal ruïnes, zoals die van de Tomba di Agrippina, het graf van Agrippina, de moeder van Nero.

Het is het enige echte overblijfsel van het antieke havenstadje. In werkelijkheid is het helemaal geen graftombe, maar een odeon – een klein overdekt theater voor muziek en mime, waarschijnlijk uit de tijd van Augustus.

Capo Miseno – theater aan zee

Het plaatsje Miseno, aan de gelijknamige kaap, dankt zijn naam aan Misenum, de hoornblazer van Aeneas, die voor de kust van dit stukje land verdronk. Tegenwoordig herinnert niets meer aan dit drama en heb je vanuit Miseno vooral mooi uitzicht over de eilanden Procida en Ischia.

Ooit zag het water er hier heel anders uit en kon je door de grote hoeveelheid schepen bijna geen golven meer zien aanspoelen. Marcus Agrippa kreeg in 37 voor Christus van zijn schoonvader Octavianus (die later de eerste keizer van het Romeinse Rijk zou worden, onder de naam Augustus) namelijk de opdracht hier een Romeinse vloot samen te stellen.

Daarvoor liet hij in een voormalige vulkaankrater een binnenhaven aanleggen, de huidige Mar Morto (‘dode zee’). Dankzij de natuurlijke beschutting van de krater konden de schepen zich hier in alle rust terugtrekken, op een strategische plek. Om de bemanning van voldoende drinkwater te kunnen voorzien, legde men een enorm waterbekken aan, de Piscina Mirabilis.

Het was de grootste cisterna die de Romeinen ooit hebben gebouwd. En groot is in dit geval werkelijk kolossaal: het waterbekken had een lengte van zeventig meter, een breedte van vijfentwintig meter en een hoogte van vijftien meter.

Nog indrukwekkender: deze ‘waterkathedraal’ lag ruim acht meter boven zeeniveau, als een diep zwembad uitgegraven in de goudgele tufsteen die zo kenmerkend is voor dit gebied. Het bekken kon in totaal twaalfduizend kubieke meter water opvangen. In deze blog lees je er meer over.

Miseno heeft ook een eigen Romeins theater, dat nu grotendeels onder de huidige bebouwing ligt. Een klein deel kun je onder leiding van een gids bezoeken, waarbij je onder meer kunt zien hoe de gasten het theater binnenkwamen, in bootjes vanaf zee. Het theater werd gebouwd in de tweede en derde eeuw voor Christus. Het ligt zeer fotogeniek, tegenover het eilandje van Punta Pennata, en de combinatie van spektakelstukken en het natuurlijke decor van de zee moet fenomenaal zijn geweest.

Het amfitheater van Pozzuoli

Ook Napels heeft haar ‘Colosseum’: het amfitheater van Pozzuoli, dat werd gebouwd in de eerste eeuw na Christus, onder het bewind van de Flavische keizers Vespasianus en Titus, die ook het Colosseum lieten bouwen. Waarschijnlijk zijn bij Pozzuoli zelfs dezelfde bouwmeesters aan het werk geweest als bij de bouw van het Colosseum.

Dat is niet zo gek als het nu misschien lijkt, want Pozzuoli was in die tijd de belangrijkste havenstad van Italië – en misschien wel van het hele Romeinse Rijk. Het theater van Pozzuoli was dan ook het op twee na grootste amfitheater van Italië, na het Colosseum en het Amfitheater van Capua. Het kon ongeveer twintigduizend toeschouwers herbergen, die voor verschillende soorten spektakel kwamen.

In de tijd van Diocletianus werden er in de arena ook christenen gemarteld, onder toeziend oog van duizenden enthousiaste inwoners. Ook Gennaro, de bisschop van Benevento, die later de belangrijkste patroonheilige van Napels werd, werd hier voor de wilde dieren geworpen.

Toen de leeuwen echter in de arena werden losgelaten om Gennaro te verscheuren, vlijden ze zich als makke lammetjes aan zijn voeten, zonder hem aan te vallen. De keizer was woedend, maar moest de dood van Gennaro uitstellen. Uiteindelijk werd hij gedood op de plek van de huidige Solfatara.

Na een enorme uitbarsting van de Solfatara raakte het amfitheater bedolven onder het puin. Het theater raakte in verval, men plunderde het marmer van de ruïnes en verbouwde een tijdlang zelfs druiven in de arena, die na de vulkaanuitbarsting zeer vruchtbare grond bleek te bevatten.

Gelukkig bleven de buitenmuren wel intact, waardoor men tijdens archeologische opgravingen in de negentiende eeuw het theater weer redelijk in oorspronkelijke staat terug heeft kunnen vinden, uitgezonderd de marmeren banken en decoraties.

Daardoor krijg je nog altijd een goed beeld van de omvang van het theater en van de manier waarop het is gebouwd, waarbij ook de kooien en opslagplaatsen onder de arenavloer nog altijd te herkennen zijn.

Tempio di Serapide

Even verderop staan de overblijfselen van de Tempio di Serapide, een ‘tempel’ uit de Romeinse tijd die is vernoemd naar het beeld van Serapis dat er werd teruggevonden. Serapis was de Egyptische god van het hiernamaals, de vruchtbaarheid, de zon, de onderwereld en de geneeskunde, en de echtgenoot van Isis. In werkelijkheid was dit echter geen tempel, maar een macellum, een markt.

Met dank aan de zuilen die hier nog overeind staan, heeft men ontdekt hoe actief de vulkanen in dit gebied zijn. De tempelresten hebben lange tijd onder water gestaan, hetgeen te zien is aan de sporen van boorwormen, kleine beestjes die gaatjes hebben achtergelaten in het kalksteen.

Hierdoor weten we dat het niveau van de bodem continu verandert; eerst daalde de bodem, sinds de jaren zeventig stijgt hij weer. De vulkanische activiteit wordt goed gemonitord, zodat men een eventuele uitbarsting van de vulkanen van de Campi Flegrei tijdig kan voorzien.

Het haventje van Pozzuoli

Pozzuoli heeft ook een levendig haventje, met kleurrijke vissersbootjes die zorgen voor een eilandgevoel. Gezellig om even een kijkje te nemen en een praatje te maken met de vissers, die vaak in hun boot netten zitten te repareren.

Je treedt hier in de voetstappen van Sophia Loren, de bekende actrice die weliswaar in Rome werd geboren, maar in Pozzuoli opgroeide, waar haar oma een bar runde. ‘Nonna Luisa wist acht mensen in leven te houden door een café te openen waar ze zelfgestookte kersenlikeur schonk,’ aldus Sophia Loren in een interview.

‘Als ze panzanella maakte, een salade van in water geweekt oud brood met tomaten, ui, olijfolie en basilicum, wist ik dat er geen geld meer was. Ik vond het zo lekker dat ik als kind wenste dat we vaker geen geld hadden…’

Sinds 22 juni 2005 is La Loren ereburger van Pozzuoli, iets wat de vissers echter niet veel zegt. Ze weten wél de juiste adressen waar je de lekkerste verse vis eet, zoals Ristorante Scapricciatiello (Via Serapide 3), La Pulperia (Via Giacomo Matteotti 20), Abbascio ù Mare (Via San Paolo 12), Trattoria del Mare (Via Campi Flegrei 58), Taverna Brudi (Via Alfonso Artiaco 65), Trattoria Da Rita (Via Miliscola 402-404) of La Taverna del Mare (Via Maria Puteolana 12).

Voor een puntzak vol gefrituurde visjes ga je naar Friggitoria del Porto (Largo San Paolo 21), voor pizza naar Ammaccàmm (Piazza Capomazza 17), naar Frasca E Nigido (Via Carlo Rosini 43), naar Bob&Clare (Via Campi Flegrei 72) of naar Antica Sfizioseria Napoletana (Corso della Repubblica 88).

Op pad in de Campi Flegrei

Wij verkenden de Campi Flegrei met gids Riccardo Strada. Als je ook met Riccardo op pad wil, kun je een afspraak met hem maken via riccardo@cooking-school.it of via 0039-3409704617. Riccardo spreekt perfect Engels.

Ook de Associazione Culturale Misenum organiseert rondleidingen in het gebied van de Campi Flegrei. Als je met hen op pad gaat, leer je niet alleen meer over bovengenoemde bezienswaardigheden maar krijg je vaak ook plekken te zien die normaal gesproken niet toegankelijk zijn, zoals het Teatro Romano van Miseno, de Sacello degli Augustali (een tempel gewijd aan keizer Augustus) en de Grotta della Dragonara (een ‘geschubde’ grot die is uitgegraven in het tufsteen van Monte Miseno).

Voor meer informatie en reserveringen kijk je op Misenum.org of neem je contact op via misenum@libero.it of via 0039-3286892886.