Mirabilia Urbis Romae – ‘Rough Guide’ voor middeleeuwse pelgrims

Pelgrims bezoeken Rome al eeuwenlang – en ook in de middeleeuwen gingen ze meestal niet op pad zonder reisgids. Er waren in die tijd diverse gidsen in omloop, maar de allerbekendste is de Mirabilia Urbis Romae (Wonderen van de stad Rome), een soort Rough Guide voor pelgrims in Rome.

Biblioteca Complutense, Madrid

De tekst is los overgeleverd, maar duikt ook geregeld op in verzamelhandschriften en in het pauselijke Liber Censuum. Je kunt je bijna niet voorstellen hoe populair deze reisgids was.

Hoe zag Rome er in de twaalfde eeuw uit?
Hoe trof de middeleeuwse reiziger de Eeuwige Stad aan? Hoe dichter een reiziger bij Rome was, des te overweldigender moet de aanwezigheid van de klassieke oudheid geweest zijn. Grafmonumenten stonden opgesteld langs de bekende toegangswegen, vervallen tempels werden hergebruikt als huizen en kerken.

Helaas kennen we weinig persoonlijke op schrift gestelde anekdotes van pelgrims. Als ze er al zijn, dan vertellen de pelgrims vooral over welke kerken ze hebben bezocht. De devotionele reizigers schreven zeer weinig over de stad zelf en slechts uiterst summier over de herbergen waar ze sliepen, de eettentjes waar ze ’s avonds aten en de andere pelgrims die ze onderweg ontmoetten.

Een schim van zichzelf
De pelgrims troffen in de twaalfde eeuw een stad van steen aan, met hier en daar wat plukjes groen – en vooral heel veel kerken. De keizers heersten al lang niet meer over de stad: de macht was overgegaan in de handen van adellijke families.

Binnen de muren van de stad leefden in de derde eeuw ongeveer een miljoen mensen. In de twaalfde eeuw was Rome nog maar een schim van zichzelf. Na diverse plunderingen kromp de Romeinse bevolking meer en meer. Tussen 1000 en 1400 woonden er nog maar twintigduizend mensen in de Eeuwige Stad. De paus zetelde in het Franse Avignon, het Forum Romanum was veranderd in een koeienweide.

Modern Rome – Campo Vaccino
de koeienweide die het Forum Romanum werd, geschilderd door J.M.W. Turner

De bouwactiviteit lag volkomen stil. En als er al werd gebouwd, ging het om kerken. Vaak waren oude tempels, badhuizen en keizerlijke overblijfselen de dupe van nieuwe bouwwerken. De bouwmaterialen die nodig waren voor de kerken, werden namelijk ‘gestolen’ van de oude Romeinse constructies. Zuilen, friezen en blokken marmer werden verplaatst en dienden als basis voor nieuwe kerken en kapellen.

De Eeuwige Stad was letterlijk verweesd, een prachtige uitdrukking die tot leven komt in bovenstaande illustratie van Fazio degli Uberto, Dittamondo (1360), hier in een handschrift uit circa 1470. Het enige wat nog herinnerde aan het oude Rome van Augustus was de indeling van de stad in rioni, stadswijken.

Middeleeuwse reisgidsen voor pelgrims
Kun je een middeleeuwse reisgids vergelijken met onze diverse reisgidsen? Zeker niet. Zo feitelijk als de gidsen van nu zijn, waren de ‘reisgidsen’ in de middeleeuwen niet – zeker de Mirabilia niet. Het geschrift is een mooie mengeling van mythe en werkelijkheid.

De auteur van de Mirabilia was gek op anekdotes en mythes en hij verwerkt ze dan ook kwistig in zijn gids. Hij beschrijft bijvoorbeeld het graf van Romulus en het bronzen ruiterstandbeeld bij de San Giovanni in Laterano, waarvan lang werd gedacht dat het om een beeld van keizer Constantijn ging.

De Mirabilia is opgedeeld in diverse hoofdstukken. De gids begint met de oude stadsmuren, de stadspoorten, de triomfbogen en de heuvels. Daarna komen de thermen, de keizerlijke paleizen en de theaters aan bod. Ook is er een opsomming van plaatsen in de stad die worden genoemd in de lijdensverhalen van de heiligen, een lijst van bruggen en van begraafplaatsen, waarmee in die tijd de catacomben werden bedoeld.

De geschiedenis van veel antieke bouwwerken was in de twaalfde eeuw verloren gegaan. Het is dan ook niet vreemd dat de Mirabilia vol staat met feitelijke onjuistheden en onjuiste gegevens over de namen en functies van gebouwen. Maar de uitgave bleef eeuwenlang een standaard reisgids voor Rome en de tekst werd dan ook vele malen gekopieerd, uitgebreid en vertaald. Pas drie eeuwen later werden twee nieuwe gidsen geschreven, die de Mirabilia konden vervangen: Descriptio Urbis Romae (1433) en Roma Instaurata (1444).

Wat vertelde de gids de middeleeuwse pelgrim precies? Je zou verwachten dat er vooral veel over de kerken en heilige geschiedenis werd geschreven, maar niets is minder waar. De kerken van Rome komen in de gids verbazingwekkend genoeg veel minder uitgebreid aan bod dan de klassieke oudheid. De oude Sint-Pieter en de San Giovanni in Laterano worden bijna terloops genoemd. De Santa Maria Rotonda (het Pantheon) wordt slechts kort aangestipt, vooral vanwege haar uitzonderlijke vorm en niet zozeer als kerk.

Uiteraard bezochten de pelgrims deze kerken wel. Ze verlieten de stad meestal niet zonder de Sette Chiese, de Zeven Kerken, van Rome bezocht te hebben: de Sint-Pieter, de San Paolo fuori le mura, de San Giovanni in Laterano, de San Lorenzo fuori le mura, de Santa Maria Maggiore, de Santa Croce in Gerusalemme en de San Sebastiano fuori le mura.

de Sette Chiese, Zeven Kerken, van Rome (Antoine Lafréry, 1575)

Naast de Mirabilia waren er ook losse boekjes voor pelgrims te koop. Deze gidsjes vertelden de pelgrims waar ze de zo gewilde aflaten konden verkrijgen. Ook waren er boekjes over de statiekerken te koop; kerken waar de paus ieder jaar ter gelegenheid van een bepaalde kerkelijke feestdag (de statio) de mis opdroeg. Handig om te weten als je toch in Rome was!

Bijzondere Jubeljaar van Barmhartigheid
Tijdens het door paus Franciscus afgekondigde Bijzondere Jubeljaar van Barmhartigheid, dat zal duren tot 20 november 2016, zal Rome vele pelgrims verwelkomen. Daarom maakten we een City Walk waarmee je als moderne pelgrim de route verkent die miljoenen anderen door de eeuwen heen hebben afgelegd, van de Porta del Popolo tot aan de Sint-Pieter.

De laatste kilometers op weg naar het grootse einddoel leiden je langs middeleeuwse kerken met prachtige schilderijen, straten waar pelgrims tastbare herinneringen aan hun reis kochten en waar ze op hun beurt herinneringen achterlieten.

Download Rome – naar het graf van Petrus voor € 2,99

Bestel de papieren versie van Rome – naar het graf van Petrus voor € 4,99*

*de papieren versie is excl. verzendkosten (€ 1,- in Nederland, € 2,- buiten Nederland)