Bestel Saskia's roman Het perfecte recept

Bekijk de details van de Boog van Constantijn bij het Colosseum in Rome

Constantijn de Grote is vooral bekend als de eerste christelijke keizer van het Romeinse Rijk – degene die de weg baande voor het christendom en daarmee voor het verdere verloop van de geschiedenis van Rome, van Italië, van Europa.

Boog-Constantijn-Rome (3)

Constantijn zelf kon niet in de toekomst kijken; hij keek vaak juist naar het verleden. Hij voerde een pro-christelijk beleid na decennia van christenvervolgingen, maar plaatste zich ook graag in de lange, eervolle traditie van het Romeinse keizerschap – van een aantal ‘goede keizers’ in het bijzonder. Deze nadruk op bestuurlijke continuïteit in plaats van religieuze revolutie komt op één monument in Rome duidelijk naar voren: de Boog van Constantijn.

Het is ongetwijfeld het bekendste Romeinse monument uit de vierde eeuw, niet in de laatste plaats omdat het een prominente plek heeft in het oude centrum: de Boog van Constantijn staat tussen het Colosseum en het Forum Romanum in. De triomfboog werd hier aan het begin van de vierde eeuw door de senaat opgericht, waarschijnlijk ter ere van de door Constantijn in 312 gewonnen slag bij de Ponte Milvio.

Boog-Constantijn-Rome (1)

In deze beroemde slag nam hij het op tegen Maxentius, wiens troepen door Constantijn en zijn leger verslagen werden op de brug. Constantijn had de avond ervoor, in een droom of visioen, een kruisteken gezien met de woorden In hoc signo vinces – ‘In dit teken zult gij overwinnen’. Maxentius verdronk in de Tiber, Constantijn werd keizer en de slag bij de Ponte Milvio ging de geschiedenis in als de eerste overwinning in het teken van het christelijke kruis.

Naar die slag wordt verwezen in de inscriptie die boven op de boog te lezen valt, waarin onder andere wordt vermeld dat imperator Constantijn ‘door de ingeving van een godheid’ en dankzij zijn ‘grootsheid van geest’ een volkomen terechte overwinning heeft geboekt. De senaat en het volk van Rome waren Constantijn zo dankbaar voor het ‘bevrijden’ van de stad, dat ze de triomfboog aan hem gewijd hebben ‘als monument voor zijn triomf’.

Wie de decoraties op de triomfboog goed bekijkt – dat doe je het beste aan de noordzijde, de Colosseum-kant – zal allerlei gevechtsscènes en overwinningssymboliek terugzien. Degene die meer thuis is in klassieke kunst, zal ook een verwarrende mix van stijlen en tradities herkennen. Dat kan kloppen: de Boog van Constantijn zit vol elementen die afkomstig zijn van andere, veel oudere monumenten. Deze zogenoemde spolia worden afgewisseld met friezen uit de tijd van Constantijn zelf.

Boog-Constantijn-Rome (2)

Aan weerszijden van de inscriptie zijn bijvoorbeeld, aan beide kanten van de boog, twee omlijste reliëfs te zien die oorspronkelijk toebehoorden aan een monument van Marcus Aurelius (161-180). Ze beelden de succesvolle keizer uit in zijn militaire functie. Deze panelen worden van elkaar gescheiden door staande figuren (hierboven op de foto te zien): Dacische gevangenen die weer afkomstig zijn van een monument van Trajanus (98-117). In de hoeken boven aan de centrale boog zijn gevleugelde overwinningsfiguren zichtbaar; bij de kleinere bogen aan de flanken zie je hier riviergoden.

De meeste aandacht van de toeschouwer gaat echter uit naar de ronde panelen boven de kleine bogen. Ook hier worden, in abstracte zin, keizerlijke kwaliteiten uitgedrukt die met Constantijn geassocieerd moesten worden. Ook de ronde panelen zijn echter spolia: ze behoorden eerder toe aan een monument van Trajanus’ opvolger, Hadrianus (117-138).

Een prachtig voorbeeld, hieronder in detail te zien, is het ronde reliëf waarop de keizerlijke zwijnenjacht is afgebeeld. De reliëfs op het fries onder de boog, waarop gevechten en de kroning van de keizer te zien zijn, waren oorspronkelijk onderdeel van een monument van Trajanus.

Boog-Constantijn-Rome (4)

Waarom werden juist die elementen hergebruikt in de Boog van Constantijn? Trajanus, Hadrianus en Marcus Aurelius werden alom gewaardeerd als goede keizers. De deugdelijkheid, moed en successen van deze keizers werden op de triomfboog naadloos door het succesverhaal van Constantijn geweven. De goede eigenschappen van die eerzame keizers uit het verre verleden straalden zo af op de nieuwe keizer Constantijn.

Onder de ronde panelen zie je de langwerpige friezen die de gebeurtenissen laten zien uit de tijd van Constantijn zelf. Ze verbeelden de zogenaamde Oratio (een speech die Constantijn vanaf de, zichtbaar afgebeelde, rostra op het Forum Romanum hield) en de Donatio (de uitdeling van geld aan het volk van Rome, die op initiatief van Constantijn plaatsvond).

Het zal niemand ontgaan dat er een groot verschil in stijl te zien is tussen deze friezen en de ronde reliëfs uit de tijd van Hadrianus er vlak boven. Ze zijn minder dynamisch, minder driedimensionaal en al met al minder realistisch. Met de grote nadruk op de hoofden (ten nadele van de lichamen) is hier een voorbode zichtbaar van de Byzantijnse iconen die zich later ontwikkelen.

Toen Edward Gibbon eind achttiende eeuw in zijn The History of the Decline and Fall of the Roman Empire een vernietigend oordeel velde over deze reliëfs uit de tijd van Constantijn, zette hij daarmee een trend die lang voort zou leven. De Boog van Constantijn werd min of meer een symbool voor de ‘aftakeling’ van de klassieke kunst in de late oudheid.

Dat Constantijn (of de senaat in zijn naam) het had gedurfd om prachtige klassieke monumenten van eerdere keizers te strippen ten behoeve van zijn eigen triomfboog, vond Gibbon onverteerbaar. Tegenwoordig wordt het gebruik van die spolia in de Boog van Constantijn in een ander licht gezien: zonder (moreel of esthetisch) oordeel en vooral als een bewuste verwijzing naar de tijd van de goede keizers.

boog-Constantijn-Colosseum-Rome

Een bijzondere replica (op de helft van de ware grootte) is de komende maanden te zien in Amsterdam, tijdens de tentoonstelling ‘Rome – De droom van keizer Constantijn’. Bij deze unieke expositie schreef Rosita Steenbeek een kinderboek, De triomfboog.

De-triomfboog-Een-reis-in-de-tijd-kinderboek-Rosita-Steenbeek

Het boek vertelt het verhaal van Pien en Wout, die samen met hun ouders op vakantie zijn in Rome. Pizza, ijs, strand, grappige Italianen en de paus — daar hadden ze zich op verheugd. Maar hun vakantie in Rome bestaat alleen maar uit musea, kerken en saaie verhalen. Ze vervelen zich dood. Totdat ze belanden in het antieke Rome van de vierde eeuw. Het wordt één groot avontuur, maar ze raken verstrikt in een gevaarlijke situatie. Hoe redden ze zich hieruit?

De triomfboog – Een reis in de tijd | Rosita Steenbeek | ISBN 9789078653592 | € 12,95 | onder andere te koop tijdens de tentoonstelling in de Nieuwe Kerk te Amsterdam

Ontdek de leukste routes in Italiaanse steden!

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *