Bestel Saskia's roman Het perfecte recept

Leonardo da Vinci’s droompaard in Milaan

Als je een wandeling maakt in de buurt van het San Siro-stadion in Milaan, kom je op je weg een enorm paard tegen, dat ooit is ontworpen door Leonardo da Vinci.

Helaas heeft Leonardo zijn ontwerp zelf nooit anders gezien dan op papier. Zijn droompaard staat pas sinds 1999 tussen het voetbalstadion en het hippodroom van Milaan, als eerbetoon aan zijn bijzonder geniale ontwerp.

Origineel ontwerp

Het paard was, zoals we al een paar keer eerder hebben gezien, het resultaat van een ontwerpwedstrijd. In 1472 of 1473 besloot de familie Sforza een wedstrijd uit te schrijven voor een standbeeld dat ervoor moest zorgen dat hun voorvader, Francesco Sforza, voor altijd in de herinnering van de Milanezen zou blijven.

Leonardo voelde er wel voor om dit beeld te mogen vervaardigen, maar hij wist ook dat hij met een bijzonder origineel ontwerp voor de dag moest komen om kans te kunnen maken op deze eervolle opdracht. In Leonardo’s biografie schrijft Serge Bramley: ‘De kunst om een groot paard met ruiter te beeldhouwen is verloren gegaan, zo vreest men, in de donkere tijden na de val van het Romeinse Rijk.

Wie zou nog kunnen wedijveren met de Marcus Aurelius van het Capitool (4,25 meter hoog) of de prachtige Regisole van Pavia? Men heeft geprobeerd een dergelijke voorstelling te schilderen (Paolo Uccello en Andrea del Castagno in de Domkerk van Florence); de werkelijke moeilijkheid schuilt in het gieten en het metaalsmelten, niet in de tekening. De techniek vormt het grootste struikelblok voor de beeldhouwers.

In Padova heeft Donatello, naar het voorbeeld van de Romeinse Marcus Aurelius, het eerste monumentale bronzen ruiterstandbeeld sinds de Oudheid gemaakt (de Gattamelata, 3,20 meter hoog, en in 1453 geïnstalleerd). Verrocchio probeert in Venetië dit standbeeld te overtreffen met de vervaardiging van zijn Colleoni. Het onderwerp (een paard) spreekt evenzeer tot Leonardo’s verbeelding als het probleem van de techniek; tegelijkertijd ziet de leerling dit als een prachtige gelegenheid om zijn meester uit te dagen.’

De beste verhoudingen

Leonardo schetst en denkt, breekt zijn hoofd over de beste verhoudingen voor het paard, over de stand waarin het zou moeten staan. Hij bestudeert honderden paarden om hun anatomie helemaal onder de knie te krijgen. Hij tekent pagina’s vol paarden, nu eens staand op vier benen, dan weer steigerend of zich op de vijand stortend:

In 1482 krijgt Leonardo da Vinci de opdracht. Hij bijt zich nog meer dan eerst vast in het ontwerp, maar al gauw vragen andere dingen als huwelijken en nieuwe opdrachten om voorrang. Hij houdt het paard echter altijd in zijn achterhoofd. In een van zijn ontelbare aantekenboeken schrijft hij: ‘Op 23 april 1490 ben ik met dit boek en opnieuw met het paard begonnen.’

Op zijn achterste benen

Inderdaad maakt hij een heel nieuw ontwerp. De eerste schets, met een paard dat op zijn achterste benen staat, zorgde toch voor teveel problemen. Met name het evenwicht was een heikel punt; het lukte Leonardo niet een juiste gietmethode voor dit ontwerp te ontwikkelen. Opnieuw nam hij dus zijn tekengerei ter hand en schetste hij het ene na het andere paard.

In mei 1491 staat er een paard op papier waar Leonardo min of meer tevreden over is. Het is een heel andere schets, met een stapvoets lopend paard in plaats van een paard dat al steigerend de wereld inkeek. Leonardo was duidelijk over de afmetingen van het paard: het moest meer dan zeven meter hoog worden, zodat het de eerder genoemde paarden van Donatello en Verrocchio in zijn schaduw zou zetten. Hiervoor zou meer dan honderd ton brons benodigd zijn!

Een kleimodel op ware grootte

Leonardo maakte een kleimodel op ware grootte, dat enorm veel bewondering oogstte. Het paard hoefde alleen nog maar met was overgoten te worden en te worden voorzien van een terracotta mal, waar het brons in gegoten kon worden. Leonardo droomde er al van zijn paard te onthullen en de andere kunstenaars uit hun zadel te stoten.

Vasari schreef over dit enorme paard: ‘Iedereen die het grote model dat Leonardo in klei uitvoerde heeft gekend, beweerde nog nooit zoiets moois, zoiets schitterends te hebben gezien.’

Leonardo had niet alleen een prachtig paard ontworpen, hij had eveneens goed nagedacht over hoe dat enorme paard in brons gegoten zou moeten worden. Hij kwam tot de conclusie dat zijn paard uit één stuk gegoten moest worden, en niet – zoals in die tijd gebruikelijk was – door verschillende stukken van het paard apart te gieten en later aan elkaar te solderen.

Hoe zorgvuldig hij te werk ging, staat in zijn aantekeningen: ‘Ten eerste, onderzoek elk bestanddeel en kies het beste.’ Hoe gedetailleerd en zorgvuldig Leonardo’s voorbereidingen echter ook zijn, hij heeft geen rekening gehouden met een dreiging uit het noorden. Karel VIII, koning van Frankrijk, besluit de Alpen over te steken en Italië binnen te vallen. Paniek alom, en het paard raakt in de hoofden van de Sforza’s al snel op de achtergrond.

Geen brons om het paard te gieten

Hoewel Leonardo de plannen voor zijn paard nog steeds verder uitdiept en bijwerkt, moet hij uiteindelijk langzaam inzien dat zijn paard er niet zal komen. Simpelweg omdat er geen brons meer beschikbaar is om het paard te gieten – en evenmin geld om nieuw brons aan te schaffen. Toch schrijft hij in 1496 in een van zijn dagboeken: ‘Over het paard zal ik niets zeggen, want ik weet hoe de tijden zijn.’

In Leonardo’s biografie lezen we: ‘De gietvormen blijven ongebruikt. De door de dichters bezongen kolos van klei begint te scheuren, af te brokkelen en langzaam te vergaan in de Corte Vecchia of op de plek waar hij enkele jaren daarvoor zo triomfantelijk tentoongesteld werd. De Franse soldaten maakten daarna korte metten met alles wat nog van het paard restte…

Verlamd door ambitie?

Het ruiterstandbeeld van Francesco Sforza zal nooit in brons gegoten worden, waardoor het onduidelijk blijft of Leonardo er werkelijk in geslaagd zou zijn het te gieten. Velen betwijfelen het – Michelangelo op de eerste plaats – en wijten het mislukken van de onderneming aan de kunstenaar zelf. Vasari schrijft: ‘Hij stelde voor […] een bronzen paard van buitengewone afmetingen te maken. Hij begon ermee en hij maakte het zo groot dat hij het niet kon voltooien.’ Vasari veronderstelt dat de geest van Da Vinci ‘verlamd was door zijn overmatige ambities’.

Andere getuigenissen pleitten juist voor het genie van Da Vinci. Recent onderzoek wijst uit dat de calculaties die Da Vinci voor het gieten van zijn paard had gemaakt, klopten. Uit een computersimulatie blijkt dat zijn grootse plannen absoluut haalbaar waren geweest. Sterker nog: als Da Vinci had doorgezet, was zijn paard zijn belangrijkste nalatenschap geweest, en niet Het Laatste Avondmaal.

Andere positie van de benen van het paard

Leonardo’s droompaard zou in één beweging gegoten kunnen worden, zelfs binnen honderdvijfenzestig seconden. Da Vinci had twee manieren bedacht om het brons te kunnen gieten en beide manieren blijken haalbaar te zijn. Het paard kan zowel horizontaal als verticaal worden gegoten.

‘Maar,’ zo stelt onderzoeker Paolo Galluzzi, ‘hij had de positie van de benen wel los moeten laten, aangezien een twintig meter diep gat om brons in te gieten niet veilig is.’

‘Het model laat zien dat Da Vinci alles zorgvuldig gepland had,’ aldus Alessandro Incognito, directeur van het bedrijf dat de computersimulaties uitvoerde. ‘De zwakke plekken tijdens het gieten, waarbij het brons het snelst afkoelt, blijken voor het evenwicht van het paard helemaal niet zo belangrijk te zijn.’

Leonardo’s droompaard had dus zomaar gerealiseerd kunnen worden. ‘Nu het onderzoek heeft uitgewezen dat Leonardo’s project haalbaar is, zijn we van plan om zijn droompaard ook echt te gaan gieten,’ vertelt Galluzzi. ‘En dan komt het natuurlijk in Milaan te staan, in de stad waarvoor Da Vinci het ontwierp.’ Tot die tijd moeten we het doen met een replica, die slechts drie meter hoog is. Maar net als Leonardo dromen we ervan dat zijn enorme paard ooit werkelijkheid wordt…

Ontdek Milaan met Leonardo da Vinci als gids

Met deze City Walk, die is uitgestippeld door Inge de Boer, onze gastblogger in Milaan, ontdek je de stad door Da Vinci’s ogen. Je wandelt met Da Vinci als gids naar prachtige, vaak minder bekende plekken in de stad. Dat betekent dat je terug in de tijd gaat naar het einde van de vijftiende eeuw.

De wandeling is ongeveer vijf kilometer lang en duurt, inclusief stops, ongeveer een ochtend. In de begeleidende tekst staan leuke feitjes, maar je wordt ook zelf aangemoedigd om de bezienswaardigheden die je onderweg tegenkomt eens goed te bekijken. Laat je niet alleen leiden door waar wij je heen brengen, maar open ook zelf je ogen en ga op ontdekkingstocht door Milaan!

Bestel de City Walk in Milaan

De Ciao tutti City Walks zijn digitale uitgaven. Na bestelling ontvang je zowel op de website als in je e-mail de links om de City Walks te downloaden in pdf-formaat. Je kunt ze vervolgens opslaan en op meerdere apparaten (smartphone, laptop, computer en/of tablet) van alle moois genieten. In de City Walks vind je een link naar de route in Google Maps.

Ontdek de leukste routes in Italiaanse steden!

2 reacties

  1. Leuk gedetailleerd verhaal! Er is ook nog een kleine kopie vh beeld in de VS ter ere vd Amerikaanse initiatiefnemer van het San Siro beeld.

  2. De laatste keer dat ik Milaan was in 2002. Ik ging naar de wedstrijd Inter – Feyenoord…..Ik ben dat beeld ook tegen gekomen….Alleen was hij bedekt in een grote Feyenordvlag……en er was een Feyenooordsjaal om de nek van het paard gewikkeld….Was leuk om te zien….Tot de politie het zag 🙂

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *