De vergeten stad – het inspirerende verleden van Forum Hadriani

In De vergeten stad beschrijft Tom Buijtendorp het inspirerende verleden van Forum Hadriani, het huidige Voorburg, dat aan de noordgrens van het Romeinse Rijk lag.

Sinds 2021 staat Forum Hadriani, als onderdeel van de Nederlandse limes, op de Werelderfgoedlijst van Unesco, maar desondanks lijkt deze Romeinse stad vergeten – hoewel het met Nijmegen de enige nederzetting in Nederland was die Romeinse stadsrechten kreeg.

Waarom stichtte keizer Hadrianus hier zijn eerste stad?

Tom Buijtendorp promoveerde op de vergeten stad Forum Hadriani, waar door het grondwater etensresten, schoenen, wagenwielen en wijnvaten bewaard bleven. Uit de klei doemt het nieuwe mysterie op waarom keizer Hadrianus hier zijn eerste stad stichtte, met een raadselachtig ontwerp.

Terwijl keizer Trajanus zijn forum in hartje Rome bouwde, stichtte opvolger Hadrianus zijn even grote Forum Hadriani in een verre uithoek en gaf hij het stadsplan een mysterieuze draai ten opzichte van de aanwezige nederzetting die hij afbrak. Maar waarom?

Tom Buijtendorp gaat op zoek naar de mogelijke symbolische en filosofische betekenis achter de keuzes van de artistieke en tegendraadse keizer.

Hij neemt je mee naar het Forum Hadriani en het Rome van Hadrianus met opmerkelijke aanwijzingen in het Pantheon, de Engelenburcht en Hadrianus’ wereldberoemde villa in Tivoli – in een tijdreis naar een andere, wonderlijke wereld.

Het is een spannend avontuur waarin Buijtendorp op fascinerende wijze Romeinse archeologie en filosofie combineert. Een reis die uitnodigt na te denken over je eigen leven en geluk.

Een fragment uit De vergeten stad

‘Forum Hadriani was een nietige stip op de kaart van het Romeinse Rijk. Een immens imperium dat naar grove schatting tijdens de bloeitijd zo’n zestig miljoen zielen telde, ongeveer evenveel als Italië tegenwoordig.

Het merendeel woonde en werkte op boerderijen op het platteland. De meeste stedelingen leefden in, naar onze ogen, kleine stadjes zoals Forum Hadriani met grofweg duizend inwoners.

Niet omdat ze van kleinschaligheid hielden, maar omdat de agrarische economie niet meer monden kon voeden, stadsmonden die zelf nauwelijks voedsel produceerden. Simpel gezegd waren er in het achterland zeven tot tien plattelanders nodig om naast henzelf een stadsbewoner te voeden.

Uitzondering waren steden in dichtbevolkte gebieden met meer mensen in het agrarische achterland zoals Pompeï, en centra van graanrijke regio’s als Tongeren. Verder plaatsen bij grote legioensforten, zoals Nijmegen en iets verderop Xanten, die werden bevoorraad uit graanrijke gebieden.

Daarnaast was er zeer selectief de capaciteit om provinciehoofdsteden als Keulen en Trier extra graan te leveren. Uniek was de hoofdstad Rome die werd bevoorraad uit Egypte, destijds de graanschuur van de regio.

Archeologen kwalificeren Forum Hadriani nogal eens als een mislukte stad. Maar dat is afgezet tegen het zeer welvarende Pompeï en de enkele grote steden dichtbij, zoals de grote legioensstad bij Xanten en graanstad Tongeren met zijn imposante omwalling.

In het winderige kustgebied was het stadsleven in Forum Hadriani niet altijd florissant, en er werd relatief weinig gebouwd met natuursteen, dat van ver weg moest komen. Maar wie een beeld wil krijgen van lokale stedelijke centra, krijgt met Forum Hadriani een passender impressie dan met Rome, Pompeï of Tongeren.

Forum Hadriani was het bestuurscentrum van de Cananefaten. Die leefden in de kuststrook ten zuiden van de Rijn in een gebied dat grofweg samenvalt met het huidige Zuid-Holland. Het was destijds een scherp door de natuur afgebakend gebied van circa 1500 vierkante kilometer tussen Rijn en Maas, wat een eilandgevoel gegeven moet hebben. Aan drie kanten kabbelde het water van de Noordzee, de Rijn en de Maas.

De Maas vormde er volgens de Romeinen ‘een immense zee-opening’ en de Rijn was bij gebrek aan bruggen eveneens een serieuze barrière. De vierde zijde bestond uit een uitgestrekt, ondoordringbaar veengebied in het oosten. Er leefden in de bloeitijd naar grove schatting zo’n 20.000 mensen. Dat was inclusief Forum Hadriani en naar schatting zo’n 5000 soldaten en handelaren in en rond hoofdzakelijk de forten langs de Rijn.

Er is weinig bekend over de samenstelling van de eerste bewoners van Forum Hadriani, maar het zal een bonte mix zijn geweest. Hadrianus lijkt bij de stichting een aantal veteranen aangetrokken te hebben van het Eerste Legioen in Bonn waar hij op weg naar Forum Hadriani langskwam, soldaten die hij deels nog gekend kan hebben uit de tijd dat hij er zo’n vijftien jaar eerder hun commandant was. Het zou het opvallend grote aantal in hun kampdorp gemaakte wrijfschalen verklaren.

Traditioneel werden ze gelokt met gratis grond en een vestigingspremie. Het was niet langer beleid nieuwe steden volledig met kolonisten van elders te bevolken, waarbij enkele voorbeelden erop wijzen dat hun aandeel niet meer boven een derde van het totaal uitkwam.

Juist onder Hadrianus wordt het gebruikelijk mensen uit de regio te betrekken, wat herkenbaar is in de vorm van Forum Hadriani. De door zijn voorganger Trajanus gestichte stad Timgad in Algerije oogt als een rechthoekig Romeins kamp met huizen.

Ook de in die tijd bepaalde stadsgrenzen van Nijmegen en Xanten volgden grotendeels strak het rechthoekige stratenpatroon. Als fel contrast loopt de stadsgrens van Forum Hadriani schots en scheef, inspelend op oude grenzen en lokale tradities.’

Lees verder in

De vergeten stad – het inspirerende verleden van Forum Hadriani | Tom Buijtendorp | ISBN 9789401917957 | € 23,99 | uitgeverij Omniboek | bestel De vergeten stad bij je lokale boekhandel of via deze link bij bol.com (ook beschikbaar als e-book)