Villa Visconti Borromeo Litta – wonderschone villa met een tuin vol waterpret

In Lainate, iets ten noordwesten van Milaan, ligt de prachtige Villa Visconti Borromeo Litta. Het is een complex dat bestaat uit twee verschillende palazzi met daarbij een fraaie tuin en een fantasierijk ninfeo, vol waterpartijen. Marc neemt je mee voor een rondleiding met veel waterpret.

Villa delle delizie

Marc: ‘Het is zo’n term vol beloftes, villa delle delizie. Villa der lusten, zo vertaalt Google het, maar dat klinkt wat platvloers. Misschien heeft villa der geneugten in het Nederlands een vergelijkbare poëtische klank als villa delle delizie in het Italiaans.

Een villa van de geneugten, dat is Villa Visconti Borromeo Litta zeker. Bedoeld voor feesten en ontvangsten, opgezet om mensen beelden en schilderijen te laten bewonderen, met een speciaal gebouw waarin zoveel geintjes met water zijn verborgen dat bijna niemand er droog uit komt.

Naar voorbeeld van De’ Medici-villa’s

Voordat we aan die waterpret beginnen, eerst wat geschiedenis. Het complex ligt in het hart van Lainate. Nu is dat een voorstad van Milaan, maar in de zestiende eeuw was het overwegend agrarisch gebied.

Tót graaf Pirro I Visconti Borromeo (1560-1604) op het idee kwam hier een zomerverblijf te bouwen dat mede was bedoeld om zijn gasten te vermaken en zich te laten verbazen. Dit plan was onder andere geïnspireerd op de villa’s van De’ Medici in Toscane.

Een groot contrast

Je komt op het complex via een versierde maar verder niet erg opvallende poort in een van de straten van het centrum. Dan komt de eerste verrassing: de poort voert naar een binnenplaats waaraan twee nogal contrasterende gebouwen staan.

Recht vooruit de zestiende-eeuwse villa, links de hogere uitbreiding daarvan waartoe in de achttiende eeuw is besloten, met een gevel van bakstenen.

De twee gebouwen harmoniëren niet echt met elkaar, ondanks het besluit om in het nieuwere gebouw ook een ingang met een paar zuilen op te nemen.

Een ninfeo vol verrassingen

Het villa-complex is alleen onder leiding van een gids te bezoeken. Als je staat te wachten in de Rotonda, de ronde hal van het zestiende-eeuwse palazzo, biedt een prachtige zichtlijn een beeld van wat je te wachten staat. Eerst een pad door een park heen om bij het ninfeo (of nymphaeum) te komen. Door een poort in dat ninfeo schittert in de verte een marmeren fontein.

Het is onmogelijk het ninfeo in één zin te beschrijven, zo vol eigenaardigheden en verrassingen zit het. De meeste ervan dateren uit de tijd van graaf Pirro, maar de buitengevel is in de tweede helft van de achttiende eeuw uitgebreid. Er zijn standbeelden bij gezet en natuursteen moet de suggestie opwekken dat je een grot in gaat.

Binnen is een tiental zalen. Een aantal daarvan is versierd met unieke mozaïeken die zijn gemaakt van ronde kiezels – kwarts voor de witte, kalksteen voor de zwarte op de muren en de roodbruine op het plafond.

Dit is het werk van de kunstenaar Camillo Procaccini. Hij heeft op muren, vloeren en soms plafonds een mengeling gemaakt van abstracte afbeeldingen en figuren die zijn gebaseerd op mensen, dieren of planten.

Bijna elk van deze zalen heeft een eigen thema. Er is een zaal met vier vrouwen die de seizoenen verbeelden. In een andere zaal is een kopie te zien van het grafmonument dat Michelangelo in Florence maakte voor Lorenzo De’ Medici, met verbeeldingen van het ochtendgloren en de avondschemering (zie deze blog).

De kopie, niet bijster gelukt, was vooral bedoeld om iets van de renaissance-glorie van Florence over te nemen in deze villa.

Torre delle Acque – bron van alle waterpret

Aan de rechterkant is een kleine binnenplaats die veelzeggend il cortile delle piogge wordt genoemd. Daarboven rijst de Torre delle Acque: een fraaie vierkante toren die op het eerste gezicht wel iets heeft van een kerktoren.

Er staat echter geen kruis bovenop en boven in het bouwwerk zit, onzichtbaar van buitenaf, een bassin met achtduizend liter water. Die enorme massa geeft genoeg druk voor het vijftigtal scherzi (grapjes) die in opdracht van graaf Pirro in het gebouw zijn verstopt.

Die waterpret kom je overal tegen. Als je een trapje oploopt, kun je begroet worden door een straaltje water. Tussen de steentjes in een vloer blijken ineens een hele reeks waterstralen omhoog te komen.

Stilstaande versieringen veranderen ineens in ronddraaiende watersproeiers. Op il cortile delle piogge kan het uit de rand hoog boven die binnenplaats ineens gaan ‘regenen’.

Al die fonteintjes die aan en uit konden worden gezet, waren niet alleen om naar te kijken, zoals in bijvoorbeeld Villa d’Este in Tivoli, maar ook om de bezoekers erbij te betrekken. De gasten moesten altijd genoeg kleren meenemen om na de waterspelletjes iets droogs aan te kunnen trekken.

Herhaaldelijke bezweringen en mechanische grapjes

De meeste van deze waterstralen worden aan- en uitgezet. De gids spreekt op luide toon en met een reeks gebaren een soort bezweringsformule uit en iemand die achter een hoek verborgen zit, een fontaniere, zet dan de kraan open.

Dat kan tot enige hilariteit leiden. Op één plaats lukte de bezwering niet, ondanks herhaalde pogingen. Toen bleek dat de dame die voor dit gedeelte verantwoordelijk was, even had moeten plassen. Na wat overleg kwam iemand tevoorschijn die zich achter een andere hoek verstopte en zie: de bezwering werkte ineens wel.

Overigens zijn er ook een paar mechanische watergrapjes: via een veer in een bank kwam er een waterstraal net boven je hoofd als je erop ging zitten.

Een jong meisje dat overal met het grootste plezier op reageerde, was teleurgesteld toen er niets gebeurde toen zij op de bank plaatsnaam. Dat was opgelost toen een Amerikaanse dame met overgewicht naast haar kwam zitten…

Een verleidelijke Venus

Naast de zalen is in de oostelijke kant van het ninfeo geprobeerd de illusie van een grot te wekken. Hier staan onder andere een badende Venus, gemaakt door Procaccini, de man van de kiezelmozaïeken.

Zeker als het marmer door een waterspel is gaan glanzen, ziet het er zo sexy uit dat het in de volksmond La vegia tuntona is gaan heten, ‘de oude verleidster’. Volgens de overlevering klommen de bewoners van Lainate op de muur rondom de villa om door een raampje naar deze verleidelijke Venus te kunnen gluren.

Na dit wonderlijke en voortdurend verrassende ninfeo gaan we de tuin in die noordelijk daarvan ligt, met strakke lijnen, volgens de Italiaanse tuinfilosofie die wil laten zien dat de mens de natuur naar zijn hand zet. Aan de linkerkant strekt het park zich verder uit in de vorm van een wat grilligere Engelse tuin, met veel bomen.

Galatea en Cupido in het water

De aandacht gaat nu automatisch naar de fraaie fontein in het midden. Deze fontein, met de nimf Galatea en Cupido, geldt als het belangrijkste beeldhouwwerk van de villa.

Het beeld van de nimf is gemaakt van kostbaar marmer uit Carrara, de rest van de fontein met het iets goedkopere marmer dat uit de steengroeven bij Candoglia komt, ten westen van het Lago Maggiore.

Deze fontein stamt uit het midden van de achttiende eeuw en is aangelegd in opdracht van de familie Litta, die in 1722 door een huwelijk in bezit was gekomen van de villa. Vandaar ook de lange officiële naam van de villa.

Visconti Borromeo was al een gecombineerde achternaam die terugging op een huwelijk tussen leden van de machtige families Visconti en Borromeo. Een van de nazaten van de Visconti-Borromeo’s was ene Paola, die trouwde met markies Antonio Litta. Een monogram van hun nazaten zie je af en toe terug in de villa.

Rotonda van Mercurius

Na het ninfeo en de tuin is het tijd voor de twee palazzi. We beginnen in de ronde zaal in het hart van het zestiende-eeuwse palazzo waar we eerder ook op onze gids wachtten. Op de muren prijken fresco’s met de wapens van de belangrijkste families die eigenaar zijn geweest van de villa.

Deze zaal wordt ook wel de Rotonda van Mercurius genoemd, naar het fresco op het plafond. We zien hier, in een knap perspectief, de god Mercurius (Hermes voor de Grieken) met in zijn linkerhand zijn symbool: de caduceus, de staf waaromheen twee slangen zijn gewikkeld, als een teken van een evenwichtig oordeel.

Mercurius was niet alleen een boodschapper (vandaar vleugels aan zijn helm en zijn sandalen), maar ook een bemiddelaar als de goden ruzie kregen. Kunstcritici zijn het niet eens of dit fresco is gemaakt door Procaccini of door Morazzone.

Alles gaat naar de hemel

Hierna volgt een handvol zalen met elk een eigen thema, dat te herkennen is aan de fresco’s, van de jacht en de vier elementen (water, vuur, aarde en lucht) tot de ontsnapping van Aeneas uit Troje.

Af en toe zijn er in deze zalen engeltjes te zien die een banier ophouden met de tekst Omnia ad empireum, alles gaat naar de hemel.

Er is ook een zaal met de groteske figuren die in de mode waren gekomen nadat in Rome rond 1480 de Domus Aurea, het gouden huis van keizer Nero, was ontdekt, vol grottesche, fantasiefiguren uit de antieke Romeinse tijd.

De bovenverdieping van het palazzo uit de zestiende eeuw is door de eeuwen heen zo ingrijpend veranderd, dat daar nu weinig interessants meer te zien is. In het aangrenzende Quarto Nuovo uit de achttiende eeuw zijn nog wel een paar interessante zalen die de geneugten van de villa moesten ondersteunen.

Zo is er een balzaal, met hoog tegen de muur ruimte voor een orkestje, beveiligd met een smeedijzeren hek. Ook de eetzaal was ingericht om daar met veel mensen ruim de tijd te kunnen nemen voor een aangenaam verblijf.

Bezoek Villa Visconti Borromeo Litta

Het is een klein wonder dat Villa Visconti Borromeo Litta er nu zo mooi bij ligt. De familie Litta had het complex in 1722 in handen gekregen. Meer dan een eeuw speelde zij een prominente rol. Maar in de loop van de negentiende eeuw kwamen de problemen, onder andere doordat de Litta’s royaal de oorlogen tegen Oostenrijk steunden die ten doel hadden van Italië één land te maken.

De villa wisselt na verkoop aan de nieuwe staat, in 1866, een paar keer van eigenaar, maar na de Tweede Wereldoorlog is er een nieuwe periode van verval. In 1970 besluit de gemeente Lainate het hele complex te kopen. Dan begint een lang proces van restauratie, dat decennia heeft geduurd en waarvan we nu de vruchten kunnen plukken.

Alle details voor een bezoek – van openingsdagen en -tijden tot toegangsprijzen, rondleidingen en evenementen – vind je op de website van Villa Visconti Borromeo Litta.