Ciao tutti – ontdekkingsblog door Italië de beste tips voor Italië
Een paar duizend meter boven de oceaan, op weg naar New York, stuitte Saskia afgelopen dinsdag onverwacht op een Venetiaanse ontdekking. Ze was verdiept in Het geheim van Penumbra’s boekwinkel, dat haar in de boekhandel op Schiphol was opgevallen dankzij de mooie cover vol boeken. Echt een boek om eens helemaal in te duiken tijdens een lange vlucht…
Ergens boven Londen duikt er een Venetiaanse drukker op, van wie ze nog nooit had gehoord:
‘Penumbra legt zijn vingertoppen tegen elkaar. ‘Weet iemand wie Aldus Manutius was?’
Kat en Neel schudden hun hoofd, maar ik knik instemmend. De kunstacademie is misschien toch nog ergens goed voor geweest.
‘Manutius was een van de eerste drukkers vlak na Gutenberg,’ zeg ik. ‘Zijn boeken zijn nog steeds beroemd. En mooi.’ Ik heb er foto’s van gezien.
‘Inderdaad.’ Penumbra knikt. ‘Dat was aan het eind van de vijftiende eeuw. Hij verzamelde in zijn Venetiaanse drukkerij schrijvers en geleerden om zich heen, en daar produceerde hij de eerste uitgaven van klassieke boeken. Van Sophocles, Aristoteles en Plato. Vergilius, Horatius en Ovidius.’
Ik neem het stokje over. ‘Ja, hij drukte ze met een splinternieuw lettertype dat door een zekere Griffo Gerritszoon ontworpen was. Dat was waanzinnig. Niemand had ooit zoiets gezien. Eigenlijk is het nog steeds het beroemdste font uit de geschiedenis en de standaard op elke Mac.’ Maar niet de Gerritszoon Display. Die moet je stelen.
Penumbra knikt. ‘Iedere historicus weet dat en’ – hij trekt een wenkbrauw op – ‘blijkbaar ook iedere boekwinkelmedewerker. Jullie vinden het misschien van belang te weten dat de rijkdom van ons genootschap nog steeds te danken is aan het werk van Griffo Gerritszoon. Als uitgevers dat lettertype kopen, kopen ze het van ons.’ Hij dempt zijn stem. ‘En dat is niet goedkoop.’
Ik zie opeens helder het verband: de flc Type Foundry is de Festina Lente Company. Penumbra’s sekte draait dus op ongehoord dure licenties.
‘Maar het gaat eigenlijk om het volgende,’ zegt hij. ‘Aldus Manutius was meer dan alleen uitgever. Hij was ook filosoof en leraar. Hij was de eerste van ons. Hij stichtte de Rechte Rug.’
Oké, dat viel buiten mijn typografiecursus.
‘Manutius geloofde dat er in het werk van de klassieken diepe waarheden verborgen waren. Onder andere het antwoord op onze grootste vraag.’
Er valt een veelzeggende stilte. Ik schraap mijn keel. ‘Wat is… onze grootste vraag dan?’
Kat fluistert: ‘De vraag naar het eeuwige leven?’
Penumbra draait zich om en kijkt haar aan. Haar ogen zijn groot en helder, en hij knikt instemmend. Hij vervolgt zachtjes: ‘Toen Aldus Manutius stierf, vulden zijn vrienden en leerlingen zijn graf met boeken – exemplaren van alles wat hij gedrukt had.’
De wind waait hard tegen de deur en laat hem rammelen. ‘Dat deden ze omdat het graf leeg was. Toen Aldus Manutius stierf, verdween ook zijn lichaam.’ Penumbra’s sekte heeft dus een messias.
‘Er was nog wel een boek dat hij de codex vitae – het levensboek – noemde. Dat was gecodeerd, en Manutius gaf de sleutel ervan aan slechts één iemand door: zijn grote vriend en partner Griffo Gerritszoon.’
Eenmaal geland in New York ging Saskia, in het zonnetje in Central Park, virtueel op zoek naar deze Manutius. Hij bleek inderdaad echt te hebben bestaan. Manutius drukte onder andere een schitterende editie van Dantes Divina Commedia (in 1502).
Al gauw stuitte Saskia ook op Manutius’ merkteken: een anker met een dolfijn, die samen symbool staan voor de spreuk Festina lente, ‘Haast je langzaam’ – net als de schildpadjes met zeil in het Palazzo Vecchio in Florence.
Voor de oplettende lezer: ook Griffo heeft echt bestaan. Hij heette echter geen Gerritszoon, maar Francesco. Griffo was inderdaad degene die het font, het lettertype, waarmee Manutius zijn boeken drukte, ontwierp, waarschijnlijk op basis van het bijzonder mooie handschrift van Bartolomeo Sanvito. Deze kalligraaf zou de laatste pagina van Dantes Vagevuur talloze malen hebben herschreven om het lettertype helemaal te perfectioneren. A hell of a job!
foto’s: Il Blog di Storia
Wie Manutius drukkunst wil bewonderen, kan onder andere terecht bij het Fries historisch en letterkundig museum Tresoar in Leeuwarden. Hier vind je een mooi aandenken aan de vriendschap die Erasmus met Manutius onderhield. In een van zijn boeken heeft Erasmus onderaan het drukkersmerk van Aldus Manutius een gedichtje in het Grieks geschreven: ‘Er waren ooit zeven wijzen in het oude Griekenland; nu is onder ons Aldus de Romein als achtste opgestaan’.
Een mooi compliment voor deze bijzondere Venetiaanse drukker, wiens huis we tijdens een volgend bezoek aan Venetië zeker zullen bezoeken. Voor wie er voor ons is, je vindt Manutius’ vroegere huis aan de Rio Terrà Secondo (in de wijk San Polo). Je herkent het huis aan de twee plaquettes op de gevel:
