De caravaggisten veroorzaakten een artistieke revolutie in het zeventiende-eeuwse gereformeerde Nederland. Betoverd door de dramatische licht-donkereffecten en het overtuigende realisme van Caravaggio kwamen opeens ‘echte’ mensen in de kerk en bij welgestelde opdrachtgevers te hangen.
Welke Nederlandse schilders werden door Caravaggio beïnvloed en welke werken kun je in binnen- en buitenland bewonderen? We brachten ze voor je in kaart.
Doornenkroning, Dirck van Baburen, Museum Catharijneconvent, Utrecht
De jonge ‘Biervlieg’
Met de decoratie van de Pietà-kapel in de San Pietro in Montorio in Rome maakte Dirck van Baburen (1595-1624) naam in Rome. De kunstenaar uit Wijk bij Duurstede was geliefd in de Eeuwige Stad, die veel opdrachten kreeg. Veel tijd om zijn roem in Nederland te vergroten, kreeg hij echter niet. Terug in Nederland stierf ‘De Biervlieg’, net geen dertig jaar oud.
Dirck van Baburen werd na zijn terugkomst in Nederland, in 1623, een van de belangrijkste initiators van het caravaggisme. Het strenge, gereformeerde Nederland onderging een ware metamorfose en de kunst in Utrecht liep voorop.
Opeens waren daar scherpe contrasten tussen licht en donker, heftige emoties en een realisme als nooit tevoren: allemaal ontleend aan de heer en meester van de barok in Italië: Michelangelo Merisi da Caravaggio, kortweg Caravaggio.
Vasari, Peruzzi en Bernini: goed gezelschap
De kans dat Van Baburen de licht ontvlambare Caravaggio ooit heeft ontmoet, is nihil: Caravaggio moest Rome gehaast verlaten nadat hij een moord had gepleegd.
Niet iedere kunstenaar uit Nederland had succes in Rome, maar het ging Van Baburen al snel voor de wind. Hoogstwaarschijnlijk werd de kunstenaar, doordat hij de stijl en manier van uitbeelden van Caravaggio overnam, al snel een veelgevraagd en goed betaald schilder.
San Pietro in Montorio
Een van zijn eerste opdrachten was, zoals hierboven al genoemd, de decoratie van de Pietà-kapel in de San Pietro in Montorio, op de Gianicolo – niet zomaar de eerste de beste kerk van de vele godshuizen van Rome. In deze kerk werkten ook Giorgio Vasari en Baldassare Peruzzi, later gevolgd door Gianlorenzo Bernini.
In het klooster, rechts van de kerk, bouwde Donato Bramante aan het begin van de zestiende eeuw zijn prachtige Tempietto, een hoogtepunt van de Italiaanse renaissance-architectuur. Van Baburen heeft dit meesterwerk met eigen ogen kunnen zien.
Graflegging: plagiaat of niet?
De Pietà-kapel (de vierde van links) telt drie werken van Van Baburen, plus een werk van zijn vriend en huisgenoot Abraham de Haen. Maar eerlijk gezegd is er maar één werk dat zo in het oog springt dat je het onmogelijk kunt negeren: de Graflegging.
de Graflegging van Van Baburen
Van Baburen heeft duidelijk gekeken naar Caravaggio’s Graflegging in de Chiesa Nuova in Rome. De compositie werd bijna exact overgenomen van de Italiaanse grootmeester. Qua kleurgebruik gaat Van Baburen wél zijn eigen weg: hij kiest voor een koeler tonenpalet.
de Graflegging van Caravaggio
Nu roept een kunstenaar moord en brand als hij wordt gekopieerd, maar in die tijd was dat geen enkel probleem. Het werd eerder gezien als een eerbetoon dan als diefstal.
Bij terugkomst in Nederland werd Van Baburen een van de ontwikkelaars van het caravaggisme in de Utrechtse School. Samen met Gerard van Honthorst (1592-1656) en Hendrick ter Brugghen (1588-1629) zorgde hij dat de manier van het afbeelden van licht en donker en emoties in het gereformeerde Nederland blijvend veranderde.
Twee Griekse filosofen
Van Ter Brugghen kunnen we veel werken in Nederland bekijken. Heb je deze twee Griekse filosofen (1628) al eens ontmoet in het Rijksmuseum in Amsterdam? De Griekse filosoof Heraclitus huilt om de mensheid en haar domheid. Hij oogt als een droevige oude man. In zak en as steunt hij op de wereldbol. Zijn tegenpool en pendant Democritus lacht er juist uitbundig om.
Dit tweeluik is beroemd om de afgebeelde emoties en de realistische weergave daarvan. Twee Griekse filosofen, afgebeeld als normale mensen van vlees en bloed, dat was vijftig jaar eerder ondenkbaar geweest!
‘Gerard van de Nacht’
Van Honthorst hield het over het algemeen wat braver op zijn doeken. Rond 1616 verbleef hij in Italië, waar hij tijdens zijn rondreis natuurlijk ook Rome aandeed. In de Eeuwige Stad kwam hij in contact met Guido Reni en verbleef hij enige tijd in het paleis van bankier Giustiniani, waar enkele werken van Caravaggio hingen.
Deze artistieke ontmoeting met Caravaggio veranderde Van Honthorst blijvend: realisme en emoties spelen vanaf die tijd de hoofdrol in zijn Bijbelse en mythologische taferelen, maar helemaal in zijn genrestukken van drinkers en muzikanten.
Wat denk je van deze Vrolijke vioolspeler (1623) uit de collectie van het Rijksmuseum? De man lijkt zo echt dat hij wel uit de lijst lijkt te springen, zo levensecht is de vrolijke, lichtelijk aangeschoten muzikant.
De koppelaarster, Gerard van Honthorst, Centraal Museum, Utrecht
Ook liet Van Honthorst zich sterk inspireren door spectaculaire licht-donkereffecten en taferelen die zich afspeelden in de nacht, wat hem al snel de bijnaam Gherardo della Notte (‘Gerard van de Nacht’) opleverde.
Rembrandt, de meester van het chiaroscuro
In Nederland kregen de eerste caravaggisten veel volgelingen, van wie velen later ook naar Rome reisden en lid werden van de Bentvogels. Ook de meesterschilders van de Gouden Eeuw ontliepen de invloeden van Caravaggio en de Utrechtse caravaggisten niet. Johannes Vermeer, Frans Hals, Jan Steen, Pieter de Hoogh en ook de meester van het chiaroscuro, Rembrandt: allemaal werden ze direct of indirect beïnvloed door deze aardverschuiving in de schilderkunst.
Dramatisch zijn de licht-donkereffecten en de emoties op het schilderij Het offer van Abraham (1635) van Rembrandt, uit de Hermitage in Sint Petersburg. Abraham staat klaar om zijn enige zoon het beleven te benemen, wanneer een engel neerdaalt uit de hemel en het offer belet. De emoties op het gezicht van Abraham, het levensgevaarlijke mes dat hij laat vallen en het toegedekte gezicht van Isaac benemen je letterlijk de adem.
Judith Leyster: een vrouw als meesterschilder
Traditioneel komen er weinig vrouwen als kunstenaar voor in de kunstgeschiedenis, maar het caravaggisme vormde in de Gouden Eeuw ook een vrouwelijke Nederlandse kunstenaar.
Judith Leyster (1609-1660) specialiseerde zich net als veel van haar mannelijke tijdgenoten in genrestukken. Ze was lid van het Haarlemse Sint Lucas-gilde; als meesterschilder mocht ze haar eigen werkplaats openen en leerlingen aannemen.
In 1628 kwam Leyster, na een verhuizing naar Utrecht, mogelijk in contact met de Utrechtse caravaggisten Hendrick ter Brugghen en Gerrit van Honthorst. Onbekend is hoe lang ze in Utrecht verbleef, maar in ieder geval was ze er lang genoeg om de invloeden van het caravaggisme op te pikken. In 1630 schilderde zij zelfs een zelfportret als kunstenaar. Dit vrolijke werk bevindt zich nu in de National Gallery of Art in Washington.
In 1631 signeert Leyster haar eerste werk: een monogram met een toegevoegde ster – een woordspeling op haar familienaam.
In 1636 trouwde ze met kunstschilder Jan Miense Molenaer, met wie ze vijf kinderen kreeg. Na dat jaar is er nauwelijks werk van haar bekend. Waarschijnlijk had ze haar handen vol aan het opvoeden van de kinderen.
Maar de invloed van Caravaggio en de Utrechtse caravaggisten is zeer aanwezig in haar portretten. Kijk maar eens naar De Serenade (1629) in het Rijksmuseum: een scherpe scheiding van licht en donker, overtuigend realisme met een vleugje emotie – Leyster schilderde het allemaal. Met dank aan Caravaggio…
Nederlandse kunstenaars in Rome
Meer weten over Nederlandse kunstenaars in Rome – en waar je hun voetsporen in de Eeuwige Stad nog kunt volgen? In de Ciao tutti City Walk – Het Rome van de Bentvueghels nemen we je mee naar het Rome van die tijd, gezien door de ogen van de kunstenaars.
Hoe kwamen ze in Rome aan? Wat voor stad troffen ze aan? Waar woonden ze, waar vierden ze het leven en waar kun je hun kunstwerken nog zien? Dompel je onder in het Nederlandse erfgoed in Rome en sta oog in oog met de kunstenaars op plekken die iets buiten de gebaande paden liggen.
Download Het Rome van de Bentvueghels Opent in een nieuw tabblad:
Deze Ciao tutti City Walk is een digitale uitgave. Na bestelling ontvang je zowel op de website als in je e-mail, een link om de Ciao tutti Special te downloaden in pdf-formaat. Je kunt ‘m vervolgens opslaan en op meerdere apparaten (pc, laptop, tablet en smartphone) raadplegen.