Ciao tutti – ontdekkingsblog door Italië de beste tips voor Italië
Een bezoek aan Italië, dat was iedere kunstschilder in de zeventiende en achttiende eeuw aan zijn status verplicht. De schilders bestudeerden er voornamelijk de klassieke overblijfselen en bijzondere landschappen, wat niet onopgemerkt bleef. Italiaanse collega’s roemden de kunstenaars uit de Lage Landen al snel om hun gevoel voor detail.
Rome was eeuwenlang een geliefde bestemming van de Nederlandse kunstschilders. Op Ciao tutti maken we nader kennis met vijf Nederlandse kunstenaars die de noordelijke (schilder)kunst een nieuw, Italiaans gezicht gaven. We ontmoetten eerder al Maarten van Heemskerck, in deze blog maken we kennis met de godfather van de noordelijke renaissance, Jan van Scorel.
Jan van Scorel, portret door Anthonis Mor van Dashorst
Van Scorel werd geboren in Schoorl, op 1 augustus 1495. Zijn levensloop is goed vastgelegd door kunstenaarsbiograaf Carel van Mander, in zijn beroemde Schilderboeck.
Baanbreker van de Nederlandse kunst
Dat Carel van Mander de schilder uit Schoorl hoog heeft zitten, blijkt wel uit de ode waarmee hij de levensbeschrijving van de schilder opent. De Nederlandse kunstenaars werkten, volgens Van Mander, ‘nagenoeg in het duister’, totdat Jan van Scorel uit Italië het inzicht bracht in de beste wijze van schilderen. Hij werd ook in de tijd van Carel van Mander gezien als de ‘lantaarndrager’, als de ‘baanbreker’ van de Nederlandse kunst.
Naar de Latijnse School
Van Scorel was het kind van de dorpspastoor. Zijn ouders stierven beiden toen Van Scorel nog jong was. Hij werd naar de Latijnse School in Alkmaar gestuurd, waar hij zich tot zijn veertiende ijverig aan het Latijn wijdde.
Maar de passie voor tekenen begon al te ontbranden. Als jongen had Van Scorel al een passie voor het natekenen van motieven uit schilderijen en glasvensters, zo vertelt Van Mander. Op ‘witte hoornen inktpotten’ sneed de jonge Jan mensen, dieren, planten en bomen, wat kon rekenen op veel bewondering van zijn klasgenoten.
Het kon haast niet anders dan dat hij in de leer zou gaan bij een kunstschilder. Zijn eerste leermeester werd Willem Cornelisz. in Haarlem, volgens Van Mander slechts ‘een matig goed schilder’. Na drie jaar verliet Van Scorel Haarlem en trok hij naar Amsterdam, waar hij in 1512 in de leer ging bij Jacob Cornelisz. van Oostsanen, een ‘bekwame tekenaar en schilder en een zuiver colorist.’
De Doornuitttrekker
Dan treedt Italië voor het eerst duidelijk op de voorgrond in het levensverhaal van Jan van Scorel. Na zijn leertijd in Amsterdam besloot hij namelijk te gaan werken als assistent van Jan Gossaert in Utrecht.
Gossaert was een van de eerste Noordelijke kunstenaars die een reis naar Italië had ondernomen. Tijdens zijn reis deed Gossaert uiteraard ook Rome aan, waar op datzelfde moment Michelangelo werkte aan het plafond van de Sixtijnse Kapel en Rafaël aan de Stanze.
Van de Italiaanse schetsen van Gossaert is weinig bewaard gebleven. Gelukkig bevindt zich in het Prentenkabinet in Leiden een mooie studie van de Spinario, de Doornuittrekker, een bronzen beeld uit de Romeinse tijd. Dit beeld kun je nog steeds bewonderen in de Capitolijnse Musea in Rome.
Ontmoeting met Albrecht Dürer
Na zijn leertijd begon Van Scorel aan een lange reis door Europa. Van Utrecht reisde hij eerst naar Keulen en andere Duitse steden als Spiers, Straatsburg, Basel en Neurenberg, waar hij nog een meester van de noordelijke renaissance ontmoette, Albrecht Dürer. Ook Regensburg, Steyer en Obervellach werden tijdens de reis aangedaan.
Daarna stak Van Scorel de Italiaanse grens over en hield hij zich enige tijd op in Venetië, waar hij kennis maakte met enkele Antwerpse schilders. Maar dat was nog niet genoeg voor Van Scorel. Vanuit Venetië, het centrum van waaruit pelgrims per schip vertrokken naar het bedevaartsoord bij uitstek, vertrok hij naar Palestina.
Op pelgrimstocht
De overtocht van Venetië naar Jeruzalem was geen eenvoudige reis. Vaak duurde het vier tot zes weken voordat de eindbestemming werd bereikt. Maar dan zag je ook wel wat! Pelgrims voeren rond de Peloponnesos naar Constantinopel, Kreta, Rhodos en Cyprus. Vervolgens zetten de pelgrims voet aan wal in Syrië, Libanon of Palestina en vervolgden zij hun weg te voet of per lastdier.
Tijdens deze reis schijnt Van Scorel een schetsboek te hebben volgetekend, maar volgens Van Mander zijn al deze schetsen verloren gegaan. Gelukkig zijn er nog een paar momentopnamen van zijn reis bewaard gebleven, waaronder de hierboven afgebeelde prent Gezicht op Bethlehem (1520), te zien in het British Museum in Londen.
‘Gejat’ van Giorgone
Na zijn bezoek aan het Heilige Land keerde de kunstenaar terug naar Venetië. Tijdens zijn verblijf in deze stad was hij als kunstenaar actief, maar we kunnen slechts twee werken met zekerheid aan hem toeschrijven: Tobias en de Engel (1521), dat zich nu in het Kunstmuseum in Düsseldorf bevindt, en Stervende Cleopatra (1521), in het bezit van het Rijksmuseum van Amsterdam.
In het laatste werk zien we duidelijk een voorbeeld van de invloed die Van Scorel in Venetië onderging van het werk van onder anderen Giogione en Palma Il Vecchio. Kijk maar eens naar de Sluimerende Venus van Giorgione (Gemäldegalerie Dresden). De gelijkenis is treffend. De Sluimerende Venus gold in de tijd dat Van Scorel in Italië verbleef als een van de belangrijkste bezienswaardigheden van Venetië.
Opvolger van Rafaël
Van Scorel reisde vanuit Venetië door naar de Eeuwige Stad, waar op 9 januari 1522 Adriaan Florisz. Boeyens tot paus Adrianus VI werd gekozen. Van Mander beschrijft het als volgt: ‘Deze zag het levenslicht te Utrecht en toen hij in Rome was aangekomen, kwam Schoorel in kennis met den paus, die hem aanstelde over het heele Belvedère’.
Wat houdt dat precies in? Van Scorel werd benoemd tot opzichter van de pauselijke kunstcollecties in het Belvedere in Rome, als opvolger van niemand minder dan de vroeg gestorven Rafaël.
Inspiratie van Michelangelo
De Noord-Nederlandse schilder bestudeerde de antieke beeldhouwwerken en de Italiaanse renaissancekunst van Rafaël en Michelangelo uitvoerig. Dat Van Scorel ook in zijn latere werken inspiratie bij Michelangelo haalde, is heel duidelijk te zien als je kijkt naar een van de verdoemden, een detail van het fresco Het Laatste Oordeel (1541) in de Sixtijnse Kapel.
De gelijkenis met de Sebastiaan (1542) van Jan van Scorel in de collectie van het Museum Boijmans van Beuningen in Rotterdam is onmiskenbaar.
Assistentie van Maarten van Heemskerck
De pauselijke troon behoorde slechts kort toe aan de impopulaire Nederlandse paus. Na slechts een ambt van één jaar en vijfendertig weken overleed Adrianus VI.
In 1523 keerde Van Scorel terug Utrecht. Wegens politieke onlusten verhuisde de kunstenaar naar Haarlem, waar hij van 1527 tot 1530 woonde en werkte. Al snel vond hij daar nieuwe opdrachtgevers, nieuwe leerlingen en nieuwe assistenten, onder wie Maarten van Heemskerck.
Jan van Scorel trad toe tot de Haarlemse Jeruzalembroederschap, waarvoor hij een portret maakte. Uit het onderstaande vers kunnen we opmaken dat Jan van Scorel zelf is afgebeeld als de derde man van rechts. Het stuk geldt als een van de eerste groepsportretten in de Nederlandse schilderkunst.
Het mooiste portret ooit
In dezelfde periode schilderde Jan van Scorel zijn mooiste portret ooit: het gezicht van zijn geliefde vrouw Agatha van Schoonhoven (1529). Het prachtige portret is nu te bewonderen in de Galleria Pamphilj in Rome.
Als je dit museum bezoekt en de audiotour beluistert, vertelt een hedendaagse afstammeling van de adellijke familie dat het portret het lievelingsschilderij van de familie is – en daarnaast de best verkochte ansichtkaart in de museumwinkel.
Kanunnik in Utrecht
In 1530 verhuisde Jan van Scorel weer terug naar Utrecht, waar hij bleef tot aan zijn dood, op 6 december 1562. De kunstenaar zette er een groot atelier op, georganiseerd naar Italiaans model.
Naast zijn werkzaamheden als kunstenaar was Jan van Scorel ook kanunnik van de Mariakerk. Maar celibatair leefde hij niet: samen met Agatha van Schoonhoven kreeg hij vier zonen en twee dochters. Na zijn dood kreeg de kunstenaar een praalgraf in de Mariakerk: ongekend voor een kunstenaar in de noordelijke Nederlanden in die tijd.
Nu kent bijna niemand hem meer, maar er is geen kunstenaar die zoveel invloed heeft gehad op de Nederlandse schilderkunst in de zestiende eeuw als Jan Van Scorel. Met zijn vernieuwende manier van schilderen haalde hij de renaissance naar de Nederlanden en beïnvloedde hij veel tijdgenoten en ook latere generaties schilders uit Utrecht en omstreken.
Erfenis van Van Scorel
Helaas is veel werk van Jan van Scorel tijdens de Reformatie verloren gegaan. Van de overgebleven schilderijen bevindt zich de grootste verzameling in het Centraal Museum in Utrecht. Hier bekijk je onder andere twee Portretten van twaalf leden van de Utrechtse Jeruzalem-broederschap (ca. 1525), De intocht van Christus in Jeruzalem (Lochorst-triptiek, 1526-1527) en De bewening van Christus (1535-1540).
Ook in het Rijksmuseum in Amsterdam kun je diverse werken van de meester van de noordelijke renaissance zien, waaronder de prachtige, hierboven afgebeelde Maria Magdalena (ca. 1530) en Landschap met Bathseba (ca. 1545).
In het Museum Boijmans van Beuningen in Rotterdam vind je het Portret van een twaalfjarige jongen (1531) en De Heilige Sebastiaan (1542), in het Frans Hals Museum in Haarlem kun je de Portretten van twaalf leden van de Haarlemse Jeruzalem-broederschap (1527-1529) en De Doop van Christus (ca. 1528) aanschouwen.
Nederlandse kunstenaars in Rome
Meer weten over Nederlandse kunstenaars in Rome – en waar je hun voetsporen in de Eeuwige Stad nog kunt volgen? In de Ciao tutti City Walk – Het Rome van de Bentvueghels nemen we je mee naar het Rome van die tijd, gezien door de ogen van de kunstenaars.
Hoe kwamen ze in Rome aan? Wat voor stad troffen ze aan? Waar woonden ze, waar vierden ze het leven en waar kun je hun kunstwerken nog zien? Dompel je onder in het Nederlandse erfgoed in Rome en sta oog in oog met de kunstenaars op plekken die iets buiten de gebaande paden liggen.
Download Het Rome van de Bentvueghels
Deze Ciao tutti City Walk is een digitale uitgave. Na bestelling ontvang je zowel op de website als in je e-mail, een link om de Ciao tutti Special te downloaden in pdf-formaat. Je kunt ‘m vervolgens opslaan en op meerdere apparaten (pc, laptop, tablet en smartphone) raadplegen.
