Tommaso Vincidor – hoe een architect uit Bologna het Kasteel van Breda verfraaide tot een prachtig palazzo met renaissance-elementen

Op weg naar een lezing voor studenten Italiaans in Breda ontdekte Saskia dat het Kasteel van Breda – dat onderdak biedt aan de Koninklijke Militaire Academie, de KMA – deels is ontworpen door een Italiaanse architect, Tommaso Vincidor.

Daar wilde ze meer van weten en dus reisde ze nogmaals naar Breda om in de voetsporen van deze Vincidor te treden.

Dankzij de hulp van Boudewijn van de Calseijde en zijn collega’s van de Stichting Historische Verzameling KMA kon ze Vincidors Italiaanse erfenis in Breda opsporen en de binnenplaats van het Kasteel van Breda zoals Vincidor die voor ogen had grotendeels reconstrueren.

Van Bologna naar Rome als leerling van Rafaël

Tommaso di Andrea Vincidor is voor zover we weten in 1493 geboren in Bologna. Veel meer is over zijn jonge jaren helaas niet bekend. Hij speelt zichzelf in de kijker als hij als leerling van Rafaël samen met zijn meester in het Vaticaan aan de slag gaat.

Rafaël | zelfportret Galleria degli Uffizi, Florence

Samen met Rafaël en andere leerlingen werkt Vincidor onder meer aan de fresco’s in de Logge Vaticane. Dat weten we dankzij Giorgio Vasari, die optekende dat paus Leo X Rafaël de opdracht gaf ornamenten van stuc te ontwerpen, om daar vervolgens betoverende taferelen op te schilderen.

Rafaël werkte volgens Vasari samen met onder anderen Giovanni da Udine, Giulio Romano en Bologna. Deze ‘Bologna’ moet verwijzen naar Tommaso Vincidor, want hoewel Vasari een vrij anonieme verwijzing maakt, blijkt uit een overeenkomst gedateerd op 10 januari 1517 dat Vincidor aanwezig is als getuige wanneer Rafaël tijdens zijn verblijf in Rome geld leent.

Naast de schilderingen werkt Vincidor vooral samen met Rafaël aan de kartons voor de wandtapijten in de Sixtijnse Kapel, een groots project waarover je in deze blog meer kunt lezen.

Van Rome naar Brussel in opdracht van de paus

In mei 1520, een kleine maand na het overlijden van Rafaël, stuurt paus Leo X Vincidor naar Brussel, om toe te zien op de productie van De kloosterspelen, een samenspel van twintig wandtapijten die bedoeld waren voor het onderste deel van de muren in de Sala di Costantino.

De paus vertrouwde Vincidor de originele ontwerptekeningen toe, die hij moest afleveren bij het gerenommeerde atelier van Pieter van Aelst in Brussel, waar eerder al de tapijten van Handelingen der apostelen waren geweven, met verhalen uit het leven van Petrus en Paulus die bestemd waren voor de Sixtijnse Kapel.

Uit een brief van Pietro Bembo van 21 mei 1520 blijkt inderdaad dat de paus Vincidor onder zijn hoede heeft genomen. Hij had de Bolognese kunstenaar ook gevraagd om een wandtapijt te ontwerpen voor zijn slaapkamer, met de aanbidding van de herders als onderwerp.

In juli 1520 schrijft Vincidor aan paus Leo X over de vorderingen van de klus waarvoor hij naar Brussel was gestuurd. Ook vermeldt hij dat op het tapijt voor het pauselijke slaapvertrek Leo X te zien is terwijl hij de zegen van de Heilige Geest ontvangt.

Uit de briefwisseling blijkt dat Vincidor ook aan andere kartons meewerkte, waaronder De geschiedenis van Mozes, De triomf van Selenus en De leeftijden.

Ontmoetingen met Albrecht Dürer in Antwerpen

In de herfst van 1520 ontmoet Tommaso Vincidor Albrecht Dürer in Antwerpen. Uit Dürers dagboeken weten we dat beide kunstenaars elkaar zeker vijf keer hebben ontmoet, van die eerste kennismaking in september 1520 tot de laatst vermelde afspraak in Brussel in juli 1521.

Dürer schrijft in zijn dagboeken over zijn ontmoetingen met Vincidor, die hij Thomas Polonier of Polonais noemt, ‘de Bolognees’, net zo vaag als Vasari dus. Vincidor zou een portret van Dürer hebben geschilderd, dat hij de kunstschilder cadeau heeft gedaan.

Hoewel het portret nooit boven water is gekomen, bestaat er een gravure van Andries Jacobsz. Stock uit 1629 die gemaakt is naar dit portret.

portret van Albrecht Dürer | Andries Jacobsz. Stock naar een tekening van Tommaso Vincidor

Ook wordt er verteld dat Vincidor Dürer in elk geval één originele tekening van Rafaël zou hebben gegeven, met schetsen van twee naakten, die Rafaël zou hebben gemaakt voor de Battaglia di Ostia, een tafereel uit de Stanza dell’Incendio di Borgo in het Vaticaan.

Een zelfportret van Tommaso Vincidor?

Zoals we aan het begin van het artikel al meldden, is er weinig bekend over Vincidor. Boudewijn van de Calseijde wijst op een mogelijk zelfportret van de kunstenaar, op zijn schildering van de drie wijzen. Het mannenhoofd dat je hieronder ziet, zou wel eens de schilder zelf kunnen zijn.

Het hangt in het Museo Soumaya in Mexcixo-Stad, dus in Breda kun je hem helaas niet in de ogen kijken…

foto: Museo Soumaya

Naar Breda voor het paleis van Hendrik III van Nassau

Gelukkig kun je nog wel een – weliswaar klein – deel van ‘zijn’ kasteel zien. Na zijn werk voor paus Leo X treedt Vincidor in 1530 in dienst van graaf Hendrik III van Nassau.

Van hem krijgt Vincidor de opdracht een palazzo in fortezza te ontwerpen, een versterkt paleis naar voorbeeld van de Italiaanse palazzi die Hendrik III heeft leren kennen dankzij zijn positie als raadsheer aan het hof van Karel V.

Vincidor moet het middeleeuwse kasteel omtoveren tot een parel van de renaissance. Dat doet hij met verve, met name dankzij de stijlvol versierde cortile, binnenplaats, met een sierlijke staatsietrap die naar de Grote Zaal leidde.

Deze zaal meet maar liefst ruim twaalf bij vijfenvijftig meter. Het geheel rust op vierenvijftig Dorische zuilen, die in eerste instantie in een open ruimte stonden. Als Willem I in 1826 besluit de Koninklijke Militaire Academie in het kasteel te vestigen, wordt de ruimte waarin de zuilen staan gedicht.

Helaas is in die tijd ook de trap verloren gegaan, net als de meeste decoraties van de hand van Vincidor. Het is bijna niet te geloven dat door de functiewisseling een groot deel van het renaissance-aanzien is gesneuveld.

maquette van het Kasteel van Breda mét de door Vincidor ontworpen binnenplaats
Stichting Historische Verzameling KMA | Koningin Wilhelmina Paviljoen

Kasteel met Italiaans cachet

‘Het nieuw Kasteel of ’t binnenste Hof, ’t gene het donjon genaamt wordt, en met eene byzondere gracht omwatert is, heeft Hendrik, Graaf van Nassau, Heer van Breda, begonnen te timmeren, onder ’t bestier van den beruchten Italiaanschen bouwmeester Bologne, die een groot gedeelte van ’t zelve, namentlyk alle de gebouwen en Vertrekken aan de rechter zyde van den ingang, met de groote Zaal, nog voor ’t overlyden van dien Graaf, voorgevallen den zevenden van Wynmaandt 1538, heeft voltooit,’ zo schrijft stadshistoricus Thomas Ernst van Goor.

Op de tekening van het Kasteel van Breda van B.F Immink naar een schets van Pieter de Swart uit 1743 (uit Beschryving der stadt en lande van Breda van Thomas Ernst van Goor, dat verscheen in 1744) is een deel van de staatsietrap nog mooi te zien.

detailfoto: Rijksstudio

In het boek Het paleis van Hendrik III, graaf van Nassau te Breda van G.W.C. van Wezel staat onderstaande tekening van de staatsietrap van het kasteel van Breda uit 1827, kort voor de sloop.

Het moet een schitterend gezicht zijn geweest. Niet alleen vanwege die imposante staatsietrap, maar ook dankzij de circa vijftig opzetgevels met cherubijntjes die het kasteel echt een Italiaans uiterlijk gaven.

Een van deze opzetgevels staat gelukkig nog onder de zuilengalerij rondom de binnenplaats, zodat je een idee krijgt van hoe Vincidor de binnenplaats liet schitteren.

Illustere Griekse en Romeinse helden

Naast de staatsietrap en de sierlijke opzetgevel ontwierp Vincidor voor de binnenplaats ook een reeks medaillons van terracotta, met portretten van beroemde Grieken en Romeinen.

Hiervoor deed hij inspiratie op in het boek Vitae parallellae van Plutarchus (met de levensverhalen van beroemde Grieken en Romeinen) en in de collectie antieke munten van Hendrik III.

Hoewel de meeste medaillons inmiddels zijn vervangen door kopieën, kun je ze nog altijd bewonderen. Herken je Julius Caesar en Cicero?

Vincidors Italiaanse inspiratie voor het Kasteel van Breda

Hendrik III was niet de enige die zich liet inspireren door Italië. Veel Europese vorsten haalden in de vijftiende eeuw Italiaanse kunstenaars – of in Italië geschoolde kunstenaars – naar hun hoven om de renaissance tot leven te wekken.

Soms was die inspiratie niets meer dan letterlijk kopiëren. Zo verrees het Palazzo dei Diamanti uit Ferrara later ook in Moskou.

Vincidor ging subtieler te werk en maakte van het Kasteel van Breda een uniek palazzo. Als je goed kijkt naar zijn ontwerpen, zie je dat hij zich voor de met rozetten versierde Dorische zuilen liet inspireren door het koor van de Sint-Pieter, waar Bramante iets soortgelijks had gecreëerd.

Ook de binnenplaatsen van het Palazzo della Cancelleria en het Palazzo Farnese in Rome, het Palazzo Fantuzzi in Bologna en het Palazzo Te in Mantova lijken Vincidor bekend te zijn geweest. We weten alleen niet of hij erover heeft horen praten, of hij schetsen zag van andere kunstenaars of dat hij van Hendrik III informatie kreeg over de plekken die hij bezocht en waarvan hij fragmenten graag terug zou zien in Breda.

Hendrik III was namelijk aanwezig bij de intocht van Karel V in Mantova, de stad van Giulio Romano. Karel V en zijn gevolg zagen ook het toen nog in aanbouw zijnde Palazzo Te. Zouden Vincidor en Romano elkaar toen nog gezien hebben, lang na hun samenwerking onder leiding van Rafaël?

Hoe het ook zij, Vincidor had een enorme kennis van de klassieke Italiaanse bouwkunst, die hij voor Hendrik VIII graag omzette in een ontwerp dat in Italië niet had misstaan…

Italiaanse ogen in het Kasteel van Breda

Boudewijn van de Calseijde vertelt dat er nog meer Italiaanse invloeden in het kasteel te vinden waren. Helaas ook niet meer zichtbaar, maar wel heel kunstig was de zogenaamde oogtegelvloer van Guido Andries di Savino uit Castel Durante (het huidige Urbania, in de regio Le Marche), die zich aan het begin van de zestiende eeuw in Antwerpen had gevestigd.

Di Savino was een van de grondleggers van de Italiaanse majolica-industrie in de Lage Landen en kwam zo op het netvlies van Hendrik III. De oogtegels werden gevonden in de galerij, maar ook dankzij een gedicht van Pieter Nuyts uit 1697 weten we dat ze daar gelegen hebben. Hij sprak namelijk van een ‘veelgeoogde gallery’.

foto: Boudewijn van de Calseijde

Klein eerbetoon aan de kunstenaar uit Bologna

Als eerbetoon aan de Italiaanse kunstenaar werd de noordelijke vleugel op de begane grond van het kasteel, de Bolognazaal gedoopt. Dat gebeurde waarschijnlijk na de opening van de Koninklijke Militaire Academie in 1828, toen de zichtbare aandenkens aan het ontwerp van Vincidor grotendeels gesloopt waren.

Italiaanse tuin en torens

Hendrik VIII liet bij zijn nieuwe palazzo in fortezza ook een tuin naar Italiaans voorbeeld aanleggen, op de plek van het huidige Park Valkenberg.

Hoewel in dit park de achttien meter hoge vuurtoren van de Italiaanse architect Aldo Rossi staat, die ook het Bonnefantenmuseum in Maastricht ontwierp, herinnert niets meer aan het Italiaanse ontwerp.

Hendrik VIII zorgde ook voor een nieuwe stadsomwalling, met twee zevenzijdige geschutstorens. In een van deze torens stuit je op nóg een Italiaan: Ambrogio Spinola uit Genua. Op 5 juni 1625 nam deze Spinola, als aanvoerder van het Spaanse leger, de stad Breda in, na een beleg van ruim negen maanden.

Hij is afgebeeld in gezelschap van Isabella van Spanje, dochter van Filips II en van 1621 tot haar overlijden in 1633 landvoogdes van de Zuidelijke Nederlanden. Ook tussen de soldaten vind je hier en daar de naam van een Italiaan.

Bezoek het Kasteel van Breda

Je kunt de Stichting Historische Verzameling KMA elke dinsdagmiddag bezoeken, in het Koningin Wilhelmina Paviljoen aan het Kasteelplein. Hier bekijk je onder meer de maquette van het Kasteel van Breda, met ook elementen uit het ontwerp van Vincidor.

Het Kasteel van Breda is alleen tijdens een rondleiding te bezoeken. Check alle mogelijkheden op de website van Gilde De Baronie.

Op Tweede Pinksterdag opent het kasteel de deuren voor bezoekers, ter ere van de Dag van het Kasteel en de Nassaudag. Je kunt dan ook zónder rondleiding een kijkje binnen de muren van het kasteel nemen. Een ideale gelegenheid om te genieten van een vleugje Italiaanse renaissance in de lage landen!

Logeren in het vroegere arsenaal

Het toeval wilde dat Saskia in het voormalige arsenaal van Breda overnachtte. Dit arsenaal werd eeuwen geleden vanwege ontploffingsgevaar verplaatst van de zijkant van het kasteel naar de zuidkant van de stad. Tegenwoordig ligt het op het terrein van De Rooi Pannen en vind je er hun onderwijshotel.

foto’s: De Rooi Pannen

Een prachtige plek om te overnachten, zeker als je de historische context van het gebouw kent!

Vincidors prachtige plafondfresco’s in de Prinsenkapel

Het Kasteel van Breda is niet het enige aandenken dat Vincidor in Breda heeft achtergelaten. In de Prinsenkapel in de Grote Kerk in Breda – een van de weinige kapellen die grotendeels in oorspronkelijke staat bewaard zijn gebleven, zo vertelt de gids – staat het grote praalgraf voor Engelbrecht II van Nassau en zijn vrouw.

Als dragers zie je onder anderen Julius Caesar en Hannibal. Het graf is opgericht door Hendrik III van Nassau, die zelf zijn laatste rustplaats vond in de grafkelder onder het praalgraf, net als René van Chalon, Anna van Egmond (de eerste echtgenote van Willem van Oranje) en hun zeer vroeg gestorven dochtertje Maria.

Boven hun graven schittert het prachtige frescoplafond van de hand van Tommaso Vincidor, dat hij in 1533 schilderde. Sinds de restauratie die circa twintig jaar geleden plaatsvond, schitteren het goud en blauw, de huiskleuren van de Nassaus, weer als vanouds.

Drie jaar na de voltooiing van dit meesterwerk, in 1536, is Tommaso Vincidor overleden. Waarschijnlijk in Breda, de stad waar hij na zijn vele omzwervingen zo thuis was, maar helaas is niet bekend waar Vincidor is begraven.

Het ligt voor de hand dat hij in de Grote Kerk is begraven, maar zijn naam komt niet voor op de lijst met grafstenen die je in de kerk digitaal kunt inzien.