Linea Cadorna – wandel langs de vroegere verdedigingswerken in het noorden van Italië

Decennialang zijn ze vrijwel vergeten en aan hun lot overgelaten, de verdedigingswerken hoog in de bergen van Noord-Italië, langs de grens met Zwitserland. Maar sinds een aantal jaren zijn ze herontdekt.

Vooral rondom het Lago Maggiore worden steeds meer wandelingen uitgezet die je langs oude loopgraven voeren, langs mitrailleurposten en punten waar strategisch kanonnen waren opgesteld – voor het geval de Oostenrijkers of de Duitsers zouden proberen om Italië aan te vallen. Marc ging kijken op een vijftal verschillende plaatsen, met veel verrassingen én spectaculaire panorama’s.

Herinneringen aan een oorlog die hier nooit is gekomen

Marc: ‘Loopgraven van tientallen meters lang. Bunkers die nauwelijks te onderscheiden zijn van de kale rotsen waartegen ze zijn gebouwd. Smalle spleten waar net de loop van een mitrailleur door past. Vochtige tunnels om snel van de ene naar de andere kant van de berg te kunnen komen. Grotten die werden gebruikt voor kanonnen. Het zijn herinneringen aan een oorlog die hier nooit is gekomen.

Dit alles maakte deel uit van de verdedigingslinie die in allerijl werd opgericht langs de grens met Zwitserland, nadat Italië in 1915 de oorlog had verklaard aan Oostenrijk. De Italiaanse militaire strategen vreesden dat Oostenrijk de neutraliteit van Zwitserland aan zijn laars zou lappen en via Zwitserland zou proberen op te rukken naar Milaan, het industriële hart van Italië.

De Linea Cadorna, zo wordt deze verdedigingslinie genoemd, naar generaal Luigi Cadorna, die van 1914 tot de Italiaanse nederlaag bij Caporetto in het najaar van 1917 opperbevelhebber van de Italiaanse strijdkrachten was. Hij wilde voorbereid zijn op alle eventualiteiten. Zeker nadat Italië in augustus 1916 ook aan Duitsland de oorlog had verklaard, werd er nog meer haast gemaakt.

Op pad langs de Linea Cadorna

Hoe effectief deze verdedigingslinie zou zijn geweest, is nooit in de praktijk getest. Na de Tweede Wereldoorlog zijn de onderdelen van de Linea Cadorna aan hun lot overgelaten.

Op een aantal plekken heeft de natuur de strijd gewonnen, maar op andere plaatsen zijn deze verdedigingswerken in de bergen intact gebleven. Sinds een paar jaar zijn ze herontdekt en zijn de oude paadjes en onverharde wegen ernaartoe opgeknapt.

Zo is er een aantal prachtige wandelingen gecreëerd. Het uitzicht is vaak fenomenaal. Dat was immers de bedoeling: je moest de vijand van verre kunnen zien aankomen en onder vuur kunnen nemen.

Een totaaloverzicht van deze wandelingen is er nog niet. Drie bestuurlijke lagen, gemeentes, provincies en regio’s, zijn hun eigen plan aan het trekken. De oorspronkelijke Linea Cadorna loopt immers van de Gran San Bernardo in het oosten, in de regio Valle d’Aosta, via Piemonte naar de bergen boven Bergamo, in Lombardije.

In het grensgebied van het Lago Maggiore en het Comomeer werden extra linies aangelegd, want dat was volgens de militaire planners de meest logische plaats voor een eventuele invasie. In dat gebied ben ik op vijf plaatsen gaan kijken – waarbij ik op één wandeling tevergeefs heb gezocht naar de stellingen van ruim een eeuw geleden.

Van Ornavasso naar het Forte di Bara

De klim naar het Forte di Bara is inmiddels de bekendste wandeling geworden (zie hier de link van Wikiloc). Je start bij Ornavasso, iets ten westen van het Lago Maggiore, met de auto heel makkelijk te bereiken via de autostrada naar Domodossola.

Bij een grote parkeerplaats in een bocht van de weg tussen Ornavasso en Migiandone (de autostrada ligt er vlak naast) markeert een oud kanon het begin van het pad naar boven. De resten van het strategisch gelegen fort van Bara liggen boven op een rots die naar twee kanten uitziet op een breder dal.

Je moet ruim tweehonderd meter klimmen, zigzag tegen de helling omhoog. Het pad is breed, vergissen kun je je niet. Onderweg kom je een paar keer langs korte tunnels naar de andere kant van de rots.

Daar zijn loopgraven gemaakt die uitkijken naar het westen, richting Domodossola. Aan de noordkant van het dal liggen hoge, nauwelijks begaanbare bergen. Hoe hoger je komt, hoe beter je aan de oostkant een uitloper van het Lago Maggiore kunt zien.

Eenmaal boven (waar ook een zeer welkome waterkraan is) kun je bijna helemaal in het rond kijken. Het is een adembenemend panorama. Van het fort zelf zijn nog wat muren over. Een groot kanon en onder andere een granaatwerper herinneren aan de vroegere militaire bestemming.

Het heiligdom van de Zwarte Madonna

Als je het panorama goed in je hebt opgenomen, kun je terugkeren langs dezelfde weg – dat is het snelst en het makkelijkst – of de lange afdaling nemen via het heiligdom van de Zwarte Madonna.

Als je voor de tweede optie kiest, moet je eerst door een helling vol varens die het pad op een aantal plaatsen moeilijk zichtbaar maken. Heb je Wikiloc aan, dan word je gewaarschuwd als je van het pad af gaat.

Na de varens slingert het pad door een dicht bos, om na enige tijd uit te komen bij een wit kerkje. Dat is het heiligdom van de Madonna van Oropa, ook wel de Zwarte Madonna genoemd.

Het is begin negentiende eeuw gebouwd door een gelovig man die rijk was geworden als goudzoeker in de Anzasca-vallei, een stuk verder naar het westen. Uit dankbaarheid richtte hij hier een kerkje op voor de Zwarte Madonna die wordt vereerd in het stadje Oropa. De echte Zwarte Madonna vind je in Oropa, hier staat een kopie.

Als je verder afdaalt, stuit je vrijwel meteen op een aantal kruiswegkapellen. In de meeste zijn de fresco’s vrijwel verdwenen onder invloed van weer en wind, maar hier en daar krijg je nog een indruk hoe het eruit moet hebben gezien.

Eenmaal beneden is het nog ongeveer een half uur lopen naar de parkeerplaats. Een stuk gaat over een rustig fietspad langs een stroompje, maar als dat ineens ophoudt, moet je genoegen nemen met een dikke kilometer langs de weg.

Naar de Monte Morissolino

Een andere prachtige wandeling langs het Piemontese gedeelte van de Linea Cadorna gaat naar de Monte Morissolino, met onvergetelijke uitzichten op het Lago Maggiore (zie deze link in Wikiloc).

Het startpunt is het grote parkeerterrein bij het ziekenhuis in Piancavallo, het Centro Auxologico. Meteen links van het ziekenhuis begint een breed onverhard pad dat ook naar de militaire stellingen voert, maar het is handig om dat te bewaren voor de terugweg.

Loop eerst ongeveer vijfhonderd meter naar boven over de asfaltweg en pak dan rechts scherp terug het smalle paadje dat het begin vormt van een pittige, vrij steile klim van tweehonderd meter. Maar wat een uitzicht als je boven bent, op ruim veertienhonderd meter!

Tegen de brede helling schuin voor en onder je zijn een soort bunkers zichtbaar. Ze zijn nauwelijks te onderscheiden van de andere rotsen die uitsteken tussen de groene begroeiing.

Je kunt er niet goed bij komen, maar als je doorloopt over de brede bergrug, stuit je hier en daar op kleinere versterkingen – deels overwoekerd. Naar het oosten heb je prachtig uitzicht richting het Lago Maggiore, soms wat vertroebeld als de lucht wat heiig is.

Extra tocht naar de top

Het pad voert je langzaam naar een keerpunt, naar het bredere onverharde pad dat onder de verdedigingswerken voert, weer terug naar het ziekenhuis. Op dat keerpunt kun je ervoor kiezen nog even door te klimmen naar de top.

Op het bordje staat vijftien minuten – ik was heen en weer in twintig minuten en had ook nog tijd om kort de klimgeiten te begroeten die zich boven hadden verzameld. En weer: wat een panorama!

Ook al is zo’n wandeling over een brede onverharde weg terug prettig voor de knieën, het  kan soms wat saai zijn. Hier is dat zeker niet zo. Van het uitzicht op het Lago Maggiore krijg je niet snel genoeg.

Volg de Linea Cadorna vanaf Germignaga

Niet alleen aan de Piemontese kant van het Lago Maggiore zijn mooie en interessante wandelingen te maken langs de militaire verdedigingswerken die in de Eerste Wereldoorlog zijn aangelegd. Je kunt ook prachtig wandelen ten noorden van Varese, in het gebied tussen het Lago Maggiore en het Meer van Lugano.

Kom je van de Piemontese kant, bijvoorbeeld van de A26 die loopt van Domodossola naar de A4 tussen Turijn en Milaan, rij dan niet helemaal om de uitlopers van het meer heen. Er gaat namelijk ook een zeer regelmatige veerdienst van Verbania naar Laveno.

Een van de wandelingen (zie deze link op Wikiloc) begint in Germignaga, aan de oostoever van het Lago Maggiore, ongeveer in het midden van het zestig kilometer lange meer. Het is handig om te parkeren bij het kerkhof.

Voor het begin van de wandeling moet je enkele tientallen meters terug lopen in de richting van het meer. Bij de rotonde sla je rechtsaf, het bruggetje over. Meteen daarna geeft een bordje rechts het begin aan van een wandelpad dat langzaam omhoog loopt, langs het water.

Het eerste stuk is een aangename wandeling, licht klimmend, met veel schaduw. Je komt onder andere langs het Bosco Incantato, ‘het betoverde bos’.

Op een gegeven moment buigt het pad negentig graden af naar rechts, richting Bedero. Hier moet je wat verder klimmen totdat je weer in een bebouwde omgeving uitkomt.

Op zo’n beetje het hoogste punt van het dorpje staat de twaalfde-eeuwse kerk van San Vittore. Het is even klimmen, maar als je geluk hebt is de kerk open en kun je de vijftiende-eeuwse fresco’s bewonderen.

Zwaar geschut

Als je verder loopt, geven bordjes daarna kleine uitstapjes aan die je naar rechts kunt maken. Ze verwijzen naar de plaatsen waar batterijen van zwaar geschut stonden. Ze waren twee kanten op gericht: naar het oosten, op de Piemontese kant van Lago Maggiore, en naar het noorden, op de verbinding tussen Luino aan het Lago Maggiore en Ponte Tresa aan het Meer van Lugano.

Dan is er even een saai stukje. Je moet een paar honderd meter verder naar het westen lopen over een rustige weg met wat haarspeldbochten. Het laatste stukje asfalt voert langs een rijtje villa’s met een wonderschoon uitzicht op het Lago Maggiore.

Daarna begint weer een wandelpad. Dit is het interessantste gedeelte van de tocht. Het pad slingert door een bos. Je passeert een voormalige grenspost, aangegeven met de Italiaanse vlag en een wachthokje. Niet lang daarna kun je een paar meter afdalen naar links om een van de schuttersputjes te zien. Om het geheel realistischer te maken, is er ook een gestileerde mitrailleur neergezet waarvan de ‘loop’ door de smalle opening steekt.

Iets verderop passeer je een van de plaatsen waar zwaarder geschut kon worden ‘opgeborgen’ in een kleine grot. Silhouetten van militairen moeten duidelijk maken dat hier ruim een eeuw geleden een soort kampement was. Hieromheen zijn ook weer loopgraven aangelegd, om deze stelling te kunnen verdedigen.

De route gaat verder door het bos en voert opnieuw langs een vrijwel intact stuk van loopgraven. Het laatste deel van deze wandeling slingert eerst nog wat door het bos en komt dan uit bij de hoogste huizen van Germignaga. Langs de weg daal je weer af naar de parkeerplaats bij het kerkhof.

Vanaf San Michele het bos in

In de provincie Varese is eveneens een handvol wandelingen uitgezet langs de Linea Cadorna. Een daarvan vertrekt van het gehucht San Michele, genoemd naar het kerkje hoog op de berg.

Vanaf Mesenzana rijd je op een smal weggetje met veel haarspeldbochten maar met vrijwel geen verkeer naar boven, door een dicht bos. Een grote parkeerplaats biedt alle ruimte om je auto neer te zetten.

De wandeling begint eenvoudig. Een brede onverharde weg brengt je naar een schaduwrijke picknickplaats annex panoramapunt. Je kunt daar kilometers ver kijken over het Lago Maggiore. Je komt hier op de terugweg ook weer langs, dus weersta de verleiding om nu al uitgebreid van het uitzicht te gaan genieten.

Het pad wordt na een tijdje smaller en voert, gestaag klimmend, door een bos, totdat je op een kleine vlakte komt, geheel begroeid met varens. Het pad lijkt in het wuivende groen te verdwijnen.

Als je goed kijkt, wordt er toch een pad zichtbaar (de route op Wikiloc helpt daar zo nodig bij), dat naar het geïmproviseerde kruis leidt. Dat is daar in 1984 neergezet door de CAI, de Italiaanse alpinistenvereniging.

Hier wordt het pad weer goed zichtbaar. Tussen de bomen door schemeren vergezichten. Als je je naar de rand waagt, zie je hoe strategisch deze rots is gelegen.

De beloofde verdedigingswerken die onderdeel vormden van de Linea Cadorna heb ik op deze wandeling echter niet kunnen vinden. Mogelijk heeft dat te maken met de weelderige begroeiing in de zomer en is in het voorjaar een pad zichtbaar dat een kleine omweg naar de voormalige militaire stellingen mogelijk maakt.

De weg terug is in ieder geval duidelijk zichtbaar. Het prachtige uitzicht vanaf de picknickplaats maakt alles goed.

Documentatiecentrum over de Linea Cadorna

De hele Linea Cadorna is in recordtijd aangelegd. Tienduizenden mensen, onder wie ook veel vrouwen, hebben onder vaak zeer zware omstandigheden moeten werken om toegangswegen te maken en de verdedigingslinie aan te leggen.

Als je meer van de achtergronden wil weten, kun je terecht in het documentatiecentrum over de Linea Cadorna in het gehucht Cassano Valcuvia. Aan de hand van kaarten en een aantal foto’s krijg je een goed beeld van hoe breed deze verdedigingslinie was opgezet – en dat terwijl de eigenlijke oorlog zich afspeelde in het noordoosten van het land en niet hier, langs de grens met Zwitserland.

Rijd zeker ook nog even de Via San Giuseppe op tot je niet meer verder mag. Het is dan nog maar een klein stukje lopen, een strategisch gelegen heuvel op, waar een paar kleine maar goed gerestaureerde stellingen en loopgraven te zien zijn, met als verrassing een kleine kruisweg met schilderijen en basreliëfs die in een halve cirkel opgesteld staat rondom een kerkje.

De Linea Cadorna is zich langzaam aan het ontwikkelen tot een verzameling van prachtige wandelingen. Vooral in het gebied bij Varese zijn nog een paar andere prachtige tochten te maken, maar die bewaar ik voor een volgende keer.’