Hollandse luchten versus Italiaanse heuvels

Het is moeilijk om niet betoverd te worden door het prachtige landschap rondom Rome. Eeuwen geleden trokken de met zonlicht overgoten heuvels al veel noordelijke kunstenaars naar Italië.

Zicht op de Tiber en de Sint-Pieter | Casper van Wittel

De kunstenaars vertrokken op hun reis naar het zuiden, goed uitgerust met schetsboeken en tekenspullen om de prachtige indrukken van hun reis naar Italië vast te leggen. Maar de schilders vereeuwigden de landschappen niet alleen voor zichzelf, als een mooie reisherinnering. Zij waren zich heel erg bewust van de populariteit en van de prijs van hun werk in Nederland.

Italiaans landschap met reizigers in de verte | mogelijk gemaakt door Jan Both
Rijksmuseum Amsterdam

Hollandse kunstenaars in de ban van de Italiaanse campagna

In de kunsthistorische traditie worden de noordelijke kunstenaars die zich lieten inspireren door het Italiaanse landschap, de italianisanten, altijd tegenover de realistische schilders van het Hollandse landschap geplaatst.

We denken dat de wolkenpartijen van Jacob van Ruysdael of de weiden van Jan van Goyen veel meer geld opbrachten dan de werken van hun reizende tijdgenoten, maar dat is een foute inschatting. De Hollandse aristocratie telde forse bedragen neer voor de italianiserende landschappen, gemaakt door Jan Asselijn, Nicolaes Berchem of Jan Both – soms wel twee keer zoveel als voor een Hollands landschap met koeien en grijze wolkenluchten.

Landschap met herders en vee bij een drinkplaats |  Nicolaes Berchem
Rijksmuseum Amsterdam
Italiaans landschap | Nicolaes Berchem, Jan Asselijn, Matheus Bloem
Rijksmuseum Amsterdam

Waaraan herken je de landschappen van de italianiserende kunstenaars direct? Het zijn heuvelachtige landschappen, die in het zonlicht lijken te verzwelgen en bijna een gouden gloed uitstralen. Niet alle landschappen zouden we nu direct kunnen plaatsen in de huidige campagna rondom Rome, want de kunstenaars fantaseerden de compositie soms volledig bij elkaar. Door diverse schetsen te combineren, ontstond er vaak een geheel nieuwe voorstelling.

Het arcadische landschap

Deze voorstellingen van het zogenaamde ‘arcadische leven’, het paradijs voor herders, waren niet nieuw. De term vinden we voor het eerst terug in de Idyllen van de Griekse dichter Theocritus (derde eeuw voor Christus). Ook Vergilius verbeeldt Arcadië literair als een plek waar je kon ontsnappen aan de werkelijkheid en de problemen van het leven in de stad en aan het hof.

De Venetiaanse schilders Titiaan en Giorgione schilderden deze pastorale landschappen al. De Utrechtse schilder Cornelis van Poelenburch, die in 1617 naar Rome vertrok, is een van de eerste Nederlandse schilders die de sfeer van het zuidelijke landschap vastlegt in schetsen en op doek.

Ruïne in Rome | Cornelis van Poelenburch | Rijksmuseum Amsterdam

Op de schilderijen van de italianisanten zie je vaak kleine figuurtjes, die aan het begin van de zeventiende eeuw meestal nog een Bijbelse of mythologische invulling kregen. Pieter van Laer verruilde als eerste schilder de Bijbelse en mythische figuren voor gewone mensen als herders, bedelaars, venters, huisvrouwen en werklieden.

De liefde van de Romeinse adel voor de Nederlandse schilders

Van Laer kreeg in Italië al snel de bijnaam Bamboccio (de gebochelde) toebedeeld. Zijn bijnaam stond niet veel later synoniem voor het hele genre aan typische landschaps-taferelen. Van Laer is ook bekend van een pen- en penseeltekening die hij maakte van leden van de Bentvueghels, de vereniging van Nederlandse en Vlaamse schilders in Rome.

De Bentvueghels in een Romeinse taveerne | Pieter van Laer
Kupferstich Kabinett Berlijn | Wikimedia Commons

De Romeinse schilders haalden hun neus voor de tafereeltjes van de Hollandse schilders op: wat was er nu aan een landschap met volkse figuren? Maar de Romeinse adel was gek op de schilderijen van de ‘bamboccianten’.

Waar het sommige schilders puur om het landschap ging, met deinende heuvels en zacht licht, gaven andere schilders juist liever een prominente rol aan de Romeinse bouwwerken in het landschap rondom Rome. Vooral de laatste voorstelling geeft de Romeinse campagna perfect weer.

Het zijn prachtige Arcadische landschappen, met kronkelende paden die je meenemen naar oude ruïnes, tussen bomen, rotsen en heuvels. De stoffage, de figuren op het schilderij, bestaat uit herders die hun kuddes hoeden, uit reizigers en uit boeren. De landschappen lijken bijna echt te stralen, haast als in een visioen of een mooie droom.

Italianisanten bekijken in Rome en Amsterdam

Wil je een goede impressie krijgen van de landschappen die de Nederlandse kunstenaars rondom Rome maakten? Breng dan als je in Rome bent een bezoekje aan de Galleria Doria Pamphilj en de Accademia di San Luca. Ook de Galleria Nazionale d’Arte Antica in Palazzo Barberini heeft veel werken van Nederlandse kunstenaars in de collectie.

Ook eenmaal terug in Nederland bleven de reizigers schilderen in de italianiserende stijl. Zij zetten de beelden van hun reis op papier en maakten grif gebruik van de vele schetsen die zij hadden gemaakt.

Landschap met herder en vee | Jacob Salomonsz. van Ruysdael | Rijksmuseum Amsterdam

Vooral in Utrecht, Haarlem en Amsterdam waren de teruggekeerde italianisanten succesvol actief. Cornelis van Poelenburch woonde en werkte in Utrecht, net als Jan Both en Jan Baptist Weenix. Wouter Crabeth schilderde in Gouda, Nicolaes Berchem in Haarlem en Bartholomeus Breenbergh, Jan Assellijn en Karel Dujardin in Amsterdam. Hun landschappen bekijk je onder meer in het Centraal Museum in Utrecht en in het Rijksmuseum in Amsterdam.

Een van de bekendste italianisanten is Jan Asselijn, die je vast wel kent van zijn wereldberoemde werk van de bedreigde zwaan in het Rijksmuseum. Maar Asselijn schetste en schilderde ook Rome en omgeving ontelbare keren.

Italiaans landschap met ruïnes van een Romeinse brug en aquaduct | Jan Asselijn 

Naast Asselijn is ook Casper van Wittel een bekende italianisant. Beide Nederlandse kunstenaars zijn met prachtige werken vertegenwoordigd in de Galleria Nazionale d’Arte Antica in Palazzo Barberini en in de Galleria van de Accademia di San Luca. Waar Asselijn vooral uitblinkt in de geïdealiseerde landschappen, valt Van Wittel juist op door zijn zeer nauwkeurige stijl.

Piazza Navona | Casper van Wittel
Colosseum | Casper van Wittel

‘Op de manier van Van Wittel’

Van Wittel wordt dan ook niet voor niets gezien als een van eerste schilders van het stadsgezicht, de veduta: hij schilderde zeer precieze stadsgezichten van onder andere Rome en Venetië. Van Wittel had veel invloed op zijn Nederlandse tijdgenoten in Rome, maar zijn vedute kregen uiteindelijk meer navolging van Italiaanse kunstenaars. Door diverse kunsthistorici wordt en werd nog steeds regelmatig beweerd dat Canaletto werkte ‘op de manier van Van Wittel’.

Casper van WittelCanaletto

Als jonge twintiger vertrok de Amersfoortse schilder naar Italië, waar hij zijn leven lang bleef. Hij trouwde met een Italiaanse, Van Wittel werd gewijzigd in Vanvitelli en de kinderen in het gezin kregen allemaal Italiaanse namen. Van Wittels zoon Luigi werd een gevierd architect; veel Italiaanse steden hebben zelfs een straat die naar hem is vernoemd – eeuwige roem met een Nederlandse basis…

Nederlandse kunstenaars in Rome

Meer weten over Nederlandse kunstenaars in Rome – en waar je hun voetsporen in de Eeuwige Stad nog kunt volgen? In de Ciao tutti City Walk – Het Rome van de Bentvueghels ontdek je het Rome van die tijd, gezien door de ogen van de kunstenaars.

Hoe kwamen ze in Rome aan? Wat voor stad troffen ze aan? Waar woonden ze, waar vierden ze het leven en waar kun je hun kunstwerken nog zien? Dompel je onder in het Nederlandse erfgoed in Rome en sta oog in oog met de kunstenaars op plekken die iets buiten de gebaande paden liggen.

Download Het Rome van de Bentvueghels

Deze Ciao tutti City Walk is een digitale uitgave. Na bestelling ontvang je zowel op de website als in je e-mail, een link om de Ciao tutti Special te downloaden in pdf-formaat. Je kunt ‘m vervolgens opslaan en op meerdere apparaten (pc, laptop, tablet en smartphone) raadplegen.