Paushuize – het droomhuis van paus Adrianus VI in Utrecht

Midden in Utrecht, op slechts een paar passen van de Domtoren, schittert het Paushuize, het huis dat Adriaan Florisz., beter bekend als paus Adrianus VI, had laten bouwen om rustig van zijn oude dag te genieten.

Helaas heeft Adrianus zijn droomhuis zelf nooit kunnen bewonderen. Tijdens de bouw werd hij vanuit Spanje naar Rome geroepen om de pauselijke troon te bestijgen. Een terugkeer naar zijn geboortestad Utrecht leek daarna verder weg dan ooit…

foto: Paushuize

Ciao tutti bezocht Paushuize en maakte kennis met de tastbare erfenis van de enige Nederlandse paus die het Vaticaan ooit heeft gekend en met zijn levensloop, die op de verschillende schilderijen in de Adrianussalon mooi wordt uitgebeeld.

Het is al bijna donker als we door de poort naar de entree van Paushuize wandelen. De regen komt met bakken uit de hemel, maar van achter de ramen schijnt warm licht. We worden verwelkomd door kunsthistoricus en conservator van Paushuize Froukje van der Meulen, die ons zal rondleiden door het huis waar Adrianus zo graag zijn oude dag had beleefd.

We starten ons bezoek in de Adrianussalon, een van de vier prachtige salons die Paushuize rijk is. Er hangen vier grote doeken met belangrijke momenten uit het leven van Adrianus, gemaakt in opdracht van een van de latere bewoners van Adrianus’ geboortehuis, aan de Oudegracht (bruikleen van het Catharijneconvent), plus een portret van Adrianus.

Voor Froukje ons meer vertelt over de episodes die op de schilderijen te zien zijn, neemt ze ons mee naar het jaar 1459, toen de latere paus Adrianus VI ter wereld kwam als Adriaan Florisz., zoon van een vrij bemiddeld houthandelaar, die veel hout leverde voor de scheepsbouw. Adriaan moest van zijn vader echter een andere carrière volgen. Na de Latijnse school in Utrecht studeerde Adriaan in Zwolle en Leuven theologie.

Al op jonge leeftijd werd Adriaan tot hoogleraar benoemd. Hij was een vooraanstaand theoloog met nevenfuncties die hem in hoog aanzien stelden. Zo was hij onder meer kanunnik van de Dom in Utrecht. Ook werd hij door keizer Maximilianus gevraagd om tutor te worden van zijn kleinzoon, de latere Karel V.

Dit zien we op het eerste schilderij in de Adrianussalon. Adriaan zien we aan Maximilianus’ rechterhand (dus voor jou als kijker links), de kleine jongen aan Maximilianus’ linkerhand is Karel. Adriaan accepteert het verzoek en wordt Karels leermeester, een rol die hij ook blijft vervullen als Karel tot keizer wordt gekroond.

Karel V blijft lange tijd op Adriaan vertrouwen als leermeester, adviseur en diplomaat. Adriaan gaat meestal mee op internationale missies en wordt door Karel V in 1520 zelfs benoemd tot regent van Spanje, hetgeen te zien is op een tweede schilderij.

Overigens voldeed Adrianus vaak met tegenzin aan Karels politieke wensen. Hij was echt een theoloog en een kamergeleerde, met weinig passie voor het politieke spel dat in die tijd in Europa werd gespeeld. Karel V zorgde er echter tegelijkertijd voor dat Adriaan meer macht kreeg op kerkelijk gebied. Zo werd hij benoemd tot kardinaal, iets wat we op het derde schilderij kunnen zien.

Uiteraard is het beeld door de schilder geromantiseerd en zal de benoeming in werkelijkheid nooit zo officieel en groots hebben plaatsgevonden. Op het doek knielt Adriaan aan de voeten van paus Leo X (een van De’ Medici-pausen), die hem de kardinaalshoed overhandigt.

Ondanks zijn grootse politieke en kerkelijke carrière blijft Adriaan dromen van een ander leven, van een terugkeer naar Utrecht ook. Op het vierde schilderij zien we hem in functie als kanunnik van de Utrechtse Dom. Hier lag zijn hart, hier wilde hij terugkeren, oud worden en uiteindelijk in alle rust sterven.

Om die droom te realiseren, gaf hij vanuit Spanje de opdracht om een huis te bouwen in het centrum van de stad, niet ver van de Dom. Adriaan verheugde zich zeer op zijn terugkeer, maar Rome gooide echter roet in het eten. In 1522 krijgt hij volstrekt onverwacht het bericht dat hij tot paus is gekozen. Dat de keuze op Adriaan viel, als buitenstaander, mag op het eerste gezicht misschien vreemd lijken, maar de situatie op dat moment vroeg om een diplomatieke paus die een soberder vorm van katholicisme naleefde dan de eerdere De’ Medici-pausen.

Luther was namelijk net geëxcommuniceerd door paus Leo X, de Ottomanen rukten op in het nabije oosten en ook Europa zelf was één groot politiek strijdtoneel. Men had een paus nodig die de orde en rust kon herstellen en men dacht met Adrianus de juiste persoon voor deze lastige taak gevonden te hebben.

Adrianus zelf had echter weinig trek in deze nieuwe ‘baan’. Hij talmde zelfs zo zeer dat hij na maar liefst acht maanden in Rome aankwam. Hij stond dus niet bepaald te popelen om de pauselijke verantwoordelijkheden op zich te nemen.

Eenmaal op de pauselijke troon werd hij door de Romeinen al snel voor ’die barbaar van buiten’ uitgemaakt. Hij zou ‘een paus zijn die leeft als een maagd en niet kan dansen’ – hetgeen voor de Romeinen in die tijd ondenkbaar was. De sobere Adrianus VI moest niets van luxe hebben. De schatkist was leeg en hij wilde geen geld ‘verspillen’ aan ‘onnodige vormen van luxe’.

Hij ontsloeg meteen alle kunstenaars in dienst van het Vaticaan en liet alle beelden en andere kunstwerken binnen het Vaticaan afschermen. Sommige werden letterlijk opgeborgen, ver uit het zicht van bezoekers en bewoners van het Vaticaan, andere werden achter schotten gezet. Grote kunstenaars werden ontslagen en als opvolger van de in 1520 overleden Rafaël stelde Adrianus de Nederlandse schilder Jan van Scorel aan als conservator van de Vaticaanse kunstschatten.

Er werd weinig nieuwe kunst gemaakt in opdracht van het Vaticaan, al weten we dat Van Scorel in de periode wel een portret van Adrianus heeft geschilderd. Het origineel is helaas verloren gegaan, maar een bijzondere kopie is in bezit van het Centraal Museum in Utrecht:

Een andere maatregel van Adrianus, het zogenaamde baardendecreet, viel evenmin in de smaak bij de Romeinen. Het werd geestelijken in dat decreet verboden om lange baarden te dragen, aangezien Adrianus dat zag als een uiting van ijdelheid.

De Romeinen lieten hun ongenoegen blijken door Pasquino te laten spreken, hetgeen behoorlijk tegen Adrianus’ zere been was. Hij zou flink hebben geleden onder Pasquino’s commentaren en zelfs hebben geopperd hem in de Tiber te gooien, waarop Pasquino antwoordde: ‘Net als de kikkers zal Pasquino in het water nog luider kwaken.’

Zo ver kwam het niet, want al vrij kort na zijn aantreden als paus werd Adrianus ziek. Of het hem allemaal te veel werd, de weerstand van de Romeinen en de hitte in de stad, of dat hij iets anders onder de leden had, we weten het niet precies. Maar feit is dat hij na net een jaar op de pauselijke troon overleed, zonder ooit te zijn teruggekeerd naar Utrecht en zonder zijn droomhuis, dat inmiddels Paushuize was gedoopt, zelfs maar te zien.

De Romeinen waren hun paus liever kwijt dan rijk. Ze vierden zelfs hier en daar feest en besloten onder meer om nooit meer een niet-Italiaanse paus te kiezen, hetgeen tot 1978 (met Johannes Paulus II als paus) inderdaad werd volgehouden. Overigens is Johannes Paulus II ook de enige paus die het Paushuize heeft bezocht, tijdens een bezoek aan Nederland in 1985.

In eerste instantie werd Adrianus VI begraven in de Sint-Pieter, maar de Romeinen lieten hem zelfs na zijn dood niet met rust. Op zijn graf prijkte een dubbelzinnig grafschrift, hetgeen Willem van Enckevoirt, een van de adviseurs van Adrianus, een doorn in het oog was. Op zijn verzoek werd het lichaam van Adrianus overgebracht naar de Santa Maria dell’Anima, de kerk van de Duitsers en later ook van de Nederlanders in Rome.

Willem van Enckevoirt was ook de erfgenaam van Adrianus’ Paushuize in Utrecht. Van Enckevoirt wenste echter in Rome te blijven en schonk het op zijn beurt weer aan zijn neef. Na tal van bestemmingen en eigenaren is Paushuize sinds 1957 eigendom van de provincie Utrecht. Het wordt vooral gebruikt als officiële ontvangstlocatie van de Commissaris van de Koning, maar het is bijvoorbeeld ook een populaire trouwlocatie.

Vooral de in 1828 aangebouwde Balzaal, vol met neo-Pompeïaanse schilderingen, is daarbij geliefd. De schilderingen in deze stijl zijn echt uniek in Nederland, hetgeen de zaal nog bijzonderder maakt. Kijk maar mee:

Elke laatste zondag van de maand opent Paushuize zijn deuren voor publiek. Om 11.00 uur kun je dan tijdens een gratis rondleiding de mooie salons en zalen bewonderen. Hiervoor meld je je vanaf 10.45 uur op de binnenplaats van Paushuize (Kromme Nieuwegracht 49, Utrecht). Kijk voor meer informatie over Paushuize op deze website.

Overigens: voor het Paushuize staat een beeld van Adrianus VI, gemaakt door Anno Dijkstra. Bovendien heeft de provincie Utrecht in 2015 nog een portret van Adrianus VI aangekocht, dat in de hal van Paushuize hangt.