Als het Italiaanse volkslied klinkt, staan veel Italianen rechtop, met de hand op het hart en zingen ze uit volle borst mee. Het is een moment van nationale trots, een herinnering aan het gezamenlijke verleden en de gedeelde waarden van vrijheid, moed en broederschap.
Een prachtig voorbeeld hiervan zagen we in 2021, toen Italië het EK voetbal won. Il Canto degli Italiani – door de Italianen ook wel L’inno di Mameli genoemd, het volkslied van Mameli – klonk toen uit duizenden kelen.
Maar hoe is het volkslied eigenlijk ontstaan? En wie is die Mameli? We delen het fascinerende verhaal van het ontstaan van het Italiaanse volkslied.
Mameli – een idealist met een missie
Daarvoor gaan we terug naar 1847. Italië bestaat nog niet zoals wij het kennen: het land is versnipperd, deels bezet door buitenlandse mogendheden en overal broeit verzet. In die roerige tijd schrijft een twintigjarige student geschiedenis.
Zijn naam is Goffredo Mameli. Hij werd geboren op 5 september 1827, in Genua. Mameli is gedreven en gelooft heilig in een verenigd, onafhankelijk en vrij Italië. Hij schrijft eerst vooral romantische verzen, maar onder invloed van revolutionair Giuseppe Mazzini verandert zijn pen van toon.
portret van Goffredo Mameli van Domenico Induno
Liefdesgedichten maken plaats voor vurige oproepen tot eenheid en verzet. Zijn beroemdste tekst is doordrenkt van strijdlust en idealisme. Het is het gedicht dat later het Italiaanse volkslied wordt.
Mameli schreef niet alleen over de revolutie, hij voegde de daad bij het woord en vocht aan de zijde van Giuseppe Garibaldi voor Il Risorgimento.
Op 6 juli 1849, twee jaar na het schrijven van zijn legendarische tekst, sneuvelt hij tijdens de verdediging van de kortstondige revolutionaire Romeinse Republiek, slechts tweeëntwintig jaar oud. Een plaquette op de Santissima Trinità dei Pellegrini herdenkt zijn dood en die van zijn medestrijders:
Mameli werd eerst begraven op het Campo Verano in Rome, waar zijn grafmonument nog altijd te zien is.
In 1941 werden zijn stoffelijke resten overgebracht naar het Mausoleo Ossario Garibaldino op de Gianicolo. Zijn nalatenschap leeft nog altijd voort, elke keer als het Italiaanse volkslied weerklinkt.
Wie gaf Mameli’s woorden een melodie?
Woorden zijn krachtig, maar zonder muziek maken ze minder indruk. Michele Novaro, eveneens uit Genua, is muzikant in hart en nieren en net als Mameli een overtuigd patriot.
Op 10 juni 1847 leest hij Mameli’s gedicht voor het eerst. Hij wordt er meteen door geraakt. Voor zijn ogen ontstaat het beeld van een volk dat opstaat, klaar voor de strijd, begeleid door tromgeroffel en het ritme van hoop. Geïnspireerd componeert hij de melodie die Mameli’s woorden vleugels geeft.
Het resultaat is een krachtig, meeslepend lied dat mensen raakt en verbindt. Andere componisten – onder wie zelfs Giuseppe Verdi – zetten Mameli’s tekst eerder al op muziek, maar het is Novaro’s versie die de juiste snaar raakt en blijft hangen. Op zijn melodie vibreert het lied dat uiteindelijk uitgroeit tot het volkslied van Italië.
De eerste uitvoering van Il Canto degli Italiani
Op 10 december 1847 klinken de noten van Il Canto degli Italiani voor het eerst, op het Piazza Oregina in Genua, vlak voor het Santuario Nostra Signora di Loreto. Daar wordt dan herdacht hoe Maria en de heilige Catharina in 1746 zouden zijn verschenen en hoe Genua kort daarna de Oostenrijkse overheerser wist te verslaan.
Die dag wordt geschiedenis geschreven, want als Mameli’s woorden en Novaro’s muziek samensmelten, voelen de aanwezigen meteen dat dit hún lied is: een oproep tot vrijheid, eenheid en hoop, precies waar de Risorgimento om draait. Het lied wordt dan ook hét symbool van de Italiaanse eenwording.
Voor Michele Novaro brengt het schrijven van de muziek geen roem of rijkdom. Hij leeft eenvoudig en sterft uiteindelijk in armoede in 1885. Toch leeft zijn nalatenschap voort in elk stadion, op elke nationale feestdag en in het hart van miljoenen Italianen. Zijn graf ligt in zijn geboortestad Genua, vlak bij dat van Giuseppe Mazzini.
Hoe het volkslied zijn plek veroverde
Als Italië in 1861 wordt verenigd, kiest het koningshuis niet voor het vurige Il Canto degli Italiani, maar voor de plechtige Marcia Reale als officieel volkslied. Mameli’s lied wordt als te rebels en te republikeins beschouwd, niet geschikt voor een monarchie.
Het volk denkt daar echter anders over. L’inno di Mameli is hun stem, hun strijdkreet voor vrijheid en eenheid. Tijdens de Wereldtentoonstelling in Londen in 1862 geeft Giuseppe Verdi, de maestro van de Italiaanse opera, de voorkeur aan Mameli’s lied boven de officiële Marcia Reale om Italië te vertegenwoordigen.
Pas na de Tweede Wereldoorlog, in 1946, als de monarchie verdwijnt en Italië een republiek wordt, krijgt het lied de status die het verdient. Sindsdien klinkt het bij elke belangrijke gelegenheid, van grote sportmomenten tot officiële staatsbezoeken, en zingen alle Italianen het uit volle borst mee.
Een strijdlied met Romeinse roots
Hoewel het Italiaanse volkslied meerdere coupletten telt, hoor je bij sportwedstrijden en officiële gelegenheden meestal alleen de eerste drie:
Fratelli d’Italia,
l’Italia s’è desta,
dell’elmo di Scipio
s’è cinta la testa.
Voor het schrijven van het lied laat Mameli zich sterk inspireren door de klassieke oudheid. Met zijn oproep tot broederschap spoort hij alle Italianen aan om wakker te worden en samen op te staan tegen onderdrukking.
Met de verwijzing naar Scipio Africanus – de Romeinse generaal die ooit Hannibal versloeg – roept Mameli zijn landgenoten op om de helm van Scipio op te zetten, vol trots en strijdlust. Een krachtige metafoor die Italië verbindt met haar glorieuze verleden.
Dov’è la Vittoria?
Le porga la chioma,
ché schiava di Roma
iddio la creò.
In deze regels roept Mameli het beeld op van de Romeinse godin Victoria, godin van de overwinning. In Mameli’s lied buigt zij haar hoofd voor Rome: de overwinning onderwerpt zich aan Italië.
God heeft het zo bedoeld, zij is de slavin van Rome. Met deze gedurfde metafoor maakt Mameli duidelijk dat Italië zal zegevieren. Het is niet de vraag of, maar wanneer.
Stringiamci a coorte
siam pronti alla morte
siam pronti alla morte
l’Italia chiamò.
Met deze regels roept Mameli de Italianen op zich te verenigen als een coorte, een goed georganiseerde Romeinse gevechtseenheid, symbool van discipline en saamhorigheid. Klaar om te vechten en, als het moet, te sterven voor de vrijheid van hun land.
Deze woorden hebben generaties Italianen gedragen in tijden van strijd en verandering. De slotzin l’Italia chiamò (Italië riep) staat voor trots, plichtsbesef en liefde voor Italië: als je land je roept, geef je gehoor.
Terugblik op het Italiaanse verleden
Wil je het volledige volkslied mee kunnen zingen, dan vind je de complete tekst en de betekenis van Il Canto degli Italiani in dit artikel.
Mameli duikt in de latere coupletten diep in het verleden van Italië. Hij haalt herinneringen op aan heldhaftige momenten zoals de Slag bij Legnano, de verdediging van Florence door Francesco Ferrucci, de volksopstand van Balilla in Genua en de Siciliaanse Vespers. Stuk voor stuk unieke momenten tijdens de eeuwenlange strijd tegen onderdrukking en buitenlandse overheersing.
Mameli kijkt niet alleen terug, hij spreekt ook fel over de situatie in zijn eigen tijd. Hij richt zijn pijlen op het Oostenrijkse rijk, dat in die tijd grote delen van Italië in zijn greep houdt. Hij hekelt hun gebruik van huurlingen en ziet in het bondgenootschap met Rusland alleen maar moreel verval.
Het bloed van onderdrukte volken, zegt hij, zal als vergif het hart raken van de Oostenrijkse adelaar, het symbool van een rijk dat op instorten staat.
Een van de mooiste volksliederen ter wereld. Geweldig!