Pontormo’s Pala Pucci

Monique Linders, kunsthistorica en oprichtster van Kunstzin, beschrijft vanmiddag een van de meesterwerken van Jacopo Pontormo, La Pala Pucci, die op de tentoonstelling in het Palazzo Strozzi te zien is.

La Pala Pucci is een monumentaal olieverfschilderij (van maar liefst 214 bij 195 cm) van Jacopo Pontormo. Sinds 1518 bevindt het zich in de San Michele Visdomini in Florence. Het werk is vooral zo boeiend door het rijke, gedurfde kleurgebruik en de interessante groepering van de figuren. Ook de variaties in houdingen, de levendigheid van de hoofden en de volumineuze en weelderige stoffen dragen bij aan het monumentale karakter.

Vasari beschreef het werk dan ook als ‘la più bella tavola che mai facesse questo rarissimo pittore’ – ‘het mooiste doek dat deze zeldzaam begaafde schilder ooit maakte. Toch kreeg het schilderij in de San Michele maar weinig aandacht. Slechts weinig mensen begrepen Vasari’s lovende woorden. La Pala Pucci leek niet het kunstwerk te zijn waarover hij geschreven had.

Omdat men La Pala Pucci bij een groter publiek onder de aandacht wilde brengen, werd het werk in november 2012 verplaatst naar een restauratieatelier. De verandering die daar plaatsvond, was verbluffend. Het schilderij heeft een ongekende metamorfose ondergaan. De oorspronkelijke kleuren, krachtig en fris, tonen weer hun enorme levendigheid. Tal van details zijn onder de grauwe vernislaag tevoorschijn gekomen. Vasari’s enthousiaste woorden zijn nu dan ook helemaal invoelbaar.

Artistieke bronnen
Het is interessant om te bekijken uit welke artistieke bronnen Pontormo inspiratie put en wat de stilistische en iconografische relatie is tussen zijn schilderijen en het werk van tijdgenoten. In zijn vormentaal, kleurgebruik, licht/schaduwwerking en volumineuze draperieën zien we invloeden van Leonardo da Vinci, Michelangelo, Fra Bartolomeo en Andrea del Sarto. Tegelijkertijd is La Pala Pucci een belangrijk referentiepunt om de nieuwe ideeën in de Florentijnse stijl, het maniërisme, te begrijpen. De breuk met zijn tijdgenoten is niet alleen zichtbaar in de compositie maar ook in de wijze waarop Pontormo op innovatieve wijze de erfenis van zijn voorgangers tot een nieuwe stijl transformeert.

De compositie
Jacopo Pontormo schilderde in opdracht van Francesco di Giovanni Pucci een Sacra Conversazione. Dit is een compositievorm waarin de Madonna met het Christuskind in het gezelschap van enkele heiligen is afgebeeld. De wijze waarop Pontormo dat doet, getuigt van een buitengewone originaliteit. Hij breekt met de traditionele compositie.

Allereerst ligt zijn focus niet op Maria maar op Jozef. Maria zit weliswaar in het midden, maar zij heeft niet het Christuskind in haar armen. Ze wijst naar Jozef. Hij houdt het Christuskind vast. Dat Jozef een dergelijke belangrijke plaats op het schilderij inneemt, is verklaarbaar. De kapel waar het kunstwerk hangt, is namelijk aan Jozef gewijd. Francesco Pucci voelde zich aangetrokken tot deze heilige. Door diens favoriete heilige een prominente plaats op het schilderij te geven, voldeed Pontormo aan de wens van zijn opdrachtgever.

De overige heiligen zijn ook niet toevallig gekozen. Links in het beeldvlak zit Johannes de Evangelist op een grote steen. Hij is de naamheilige van Francesco’s vader. Achter hem zien we zijn evangelistensymbool, de adelaar.

Rechts in het beeldvlak staat de heilige Jacobus. Dit ter nagedachtenis aan Francesco’s zoon Jacopo, die in 1515 in Lyon was overleden. Naar alle waarschijnlijkheid is dit een zelfportret van Pontormo. Tussen hen in knielt de heilige Franciscus, de naamheilige van de opdrachtgever zelf. Het mollige jongetje voor hem is de kleine Johannes. Aan de plantjes op de voorgrond kunnen we opmaken dat Pontormo de scène buiten afbeeldt.

Aandacht voor detail
Door de grote schoonmaakbeurt zijn details beter zichtbaar geworden. Het is leuk om te kijken naar de weergave van de haren. Het Christuskind heeft opverende ringkrulletjes, het haar van Jozef is stug en dat van Johannes de evangelist beweegt. De kleine Johannes en Jacobus hebben hetzelfde haartype. Grote volle krullen, los en mooi glanzend. Het golvende haar van Maria heeft dezelfde rode kleur. Een losse krul ligt op haar schouder. Over het dunne, pluizige haar van Franciscus ligt een rossige gloed. Het is opvallend dat er veel roodharigen door Pontormo zijn afgebeeld. Dat komt omdat hij familieleden van Fiorentino, die niet voor niets de bijnaam Rosso kreeg, vaak als model gebruikte. Pontormo toont zijn aandacht voor detail ook in de weergave van de plantjes en de zwarte randjes onder de nagels van de Heilige Franciscus.

Emotie op gezichten en in lichaamstaal
Pontormo is een meester in de weergave van emoties. Zijn portretten getuigen van een groot psychologisch inzicht. Opvallend aan dit werk is dat de blikken van de afgebeelde personen allemaal in verschillende richtingen gaan: geen enkele keer kruisen ze elkaar.

Ook de lichaamstaal van de voorgestelde figuren is krachtig en divers en zorgt voor dynamiek in de voorstelling. Maria slaat liefdevol het tafereel gade, de kleine Christus en Johannes hebben beiden een olijk gezicht, Jacobus kijkt de beschouwer zelfverzekerd aan: hij staat rechtop, schouders naar achteren en rechterarm en borst naar voren. Jozef kijkt zorgelijk, Johannes de evangelist vragend. Twee cherubijntjes zijn druk in de weer met het ophouden van de zware draperie.

Het lukt Pontormo om voldoende expressie en persoonlijkheid aan te brengen in hun jonge gezichtje. Het religieuze van dit moment drukt Pontormo treffend uit in de figuur van Franciscus. Hij is knielend voorgesteld. Zijn opgeheven hoofd en gevouwen handen met innig verstrengelde vingers tonen zijn devotie voor het Christuskind. Zijn totale gebedshouding drukt uit wat er in zijn innerlijk leeft: toewijding, eerbied en vertrouwen.

Kleurige stoffen
Nu La Pala Pucci is schoongemaakt, bewijst het eens te meer Pontormo ‘s machtige kleurgevoel. Dit komt tot uiting in de schitterende helderheid van de volumineuze draperieën, het frisse groen van de gordijnen en het diepe roze van het gewaad van Jacobus. De ruimvallende stoffen zijn weelderig maar nooit overdadig. Het spel van zachte schaduwen in verschillende gradaties van plooien zorgt ervoor dat de kleding heel natuurlijk om het lichaam valt.

Deze restauratie heeft ervoor gezorgd dat we weer kunnen genieten van de rijkdom aan details en het gedurfde kleurgebruik van de Italiaanse meester. Overtuig jezelf op de tentoonstelling Pontormo e Rosso Fiorentino. Divergenti vie della ‘maniera’ – tot 20 juli te bekijken in het Palazzo Strozzi in Florence.

Vind je het leuk om voorafgaand aan het bezoek aan Florence alvast meer diepgang te verkrijgen over Pontormo en Rosso Fiorentino, dan kun je via Kunstzin een privéles boeken over dit thema. Voor meer informatie mail je naar kunstzin@gmail.com.

Bestel tevens de Ciao tutti Special met Florence in de hoofdrol, met meer informatie over de werken van Pontormo.